przysposabiać— przygotowywać.
znojny(daw.) — męczący, pracowity.
przebodzion(daw.) — przebity.
zaściągnięty— dziś popr.: zaciągnięty.
ruja— okres godowy u zwierząt.
przygodzić się(daw.) — przydarzyć się.
zali(daw.) — czy.
rychło(daw.) — szybko, wkrótce.
Fryza. Fryzyjczyk— mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
ninie(daw.) — teraz.
nie masz(daw.) — nie ma.
jeno(daw.) — tylko.
berdysz— szeroki topór na długim drzewcu.
piastować(daw.) — opiekować się.
sczeznąć(daw.) — zginąć.
dawać baczenie— uważać, obserwować, opiekować się.
przepomnieć(daw.) — zapomnieć.
nowoć, nowina— świeżo wykarczowany grunt.
nowina— świeżo wykarczowany grunt.
do grodu— do sądu grodzkiego.
zjechać się(daw.) — spotkać się.
swary— spory, kłótnie.
w podle(daw.) — obok.
Żmudź— historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim— (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
Władysław II Jagiełło— (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.
walny— poważny, zasadniczy, decydujący.
rychło(daw.) — szybko.
przeznać(daw.) — poznać.
Konrad von Jungingen— 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.
żywie— dziś popr.: żyje.
wymiarkować(daw.) — zrozumieć, zorientować się.
poganinem— w rzeczywistości Jagiełło został w dzieciństwie ochrzczony w obrządku wschodnim.
krześcijaństwo dopiero co przyjął— w rzeczywistości Jagiełło został w dzieciństwie ochrzczony w obrządku wschodnim.
któren— dziś popr.: który.
jucha— krew, tu: obelga użyta w pieszczotliwy sposób.
chruściel— ptak wodny.
ruń— wschodząca roślinność.
cyranka— ptak wodny podobny do kaczki.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim— (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
wzięt— dziś popr.: wzięty.
kasztel(daw.) — zameczek, niewielka twierdza.
Żmudź— historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.
zawdya. zawżdy(daw.) — zawsze.
jeno(daw.) — tylko.
poletki— dziś popr.: poletka.
sprzęty— tu: żniwa.
naprzeć się(daw.) — uprzeć się na coś, domagać się czegoś.
oklep— jadąc na koniu bez siodła.
płowy— (o włosach) jasny.
przyłapa. przyłapa— płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.
zachorzał— dziś popr.: zachorował.
tur(daw.) — wymarły ssak leśny z rodziny parzystokopytnych.
niepożyty(daw.) — niedający się zniszczyć, pokonać.
ziółmi— dziś popr.: ziołami.
krzypota— kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba.
rad nierad— niezależnie od chęci.
godny(daw.) — porządny, solidny.
ciura(daw.) — pachołek wojskowy.
knecht(daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.
truchełka(daw.) — trumienka.
rad(daw.) — zadowolony.
wymiarkować(daw.) — zrozumieć, zorientować się.
przytwierdzić(daw.) — przytaknąć, potwierdzić.
łagiewa. łagiewka(daw.) — naczynie podróżne.
czaprak— sukienna podkładka pod siodło, mająca chronić konia przed obtarciami.
spłonić się(daw.) — zaczerwienić się.
lutnia(muz.) — instrument strunowy szarpany.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim— (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
włodyka— rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.
wici— wezwanie na wojnę, przysyłane w postaci pęku gałązek (witek) wierzbowych lub powrozów.
płowy— (o włosach) jasny.
pacholę(daw.) — dziecko.
podobien— dziś popr.: podobny.
war— ukrop, wrzątek.
płomię— dziś popr.: płomień.
rad(daw.) — zadowolony.
ciągoty— pożądanie.
zbyć(daw.) — pozbyć się.
skwapliwie(daw.) — szybko i chętnie.
zapamiętać się— zamyślić się bądź zająć się czymś intensywnie, zapominając o wszystkim innym.
jeno(daw.) — tylko.
niesporo(daw.) — trudno, niewygodnie.
niebaczny— nieostrożny.
gwoli czegoś(daw.) — ze względu na coś.
przez pół— na pół, w połowie.
kasztel(daw.) — zameczek, niewielka twierdza.
zarzewie— żar.
płomię— dziś popr.: płomień.
przechera(daw.) — osoba sprytna, przekorna i złośliwa.
dufać(daw.) — ufać, zwłaszcza nadmiernie.
starunek(daw.) — staranie, opieka.
nie zwłócząc— dziś popr.: nie zwlekając.
trefić(daw.) — układać włosy w loki.
pątlik— siatka do podtrzymywania włosów.
Fryza. Fryzyjczyk— mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
zgrzebło— grzebień lub szczotka służąca do czyszczenia sierści zwierząt.
wpodle(daw.) — obok.
wiera(daw.) — prawda.
rada(daw.) — chętnie.
jeno(daw.) — tylko.
źrały— dziś popr.: dojrzały.
zali(daw.) — czy.
nałęczka(daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.
wadzić— przeszkadzać.
opat— przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
miarkować się— panować nad emocjami.
opat— przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
strzymać(daw.) — wystarczyć.
kulbaczyć— siodłać.
jąć(daw.) — zacząć.
łęk— podmokła łąka.
kasztel(daw.) — zameczek, niewielka twierdza.
mozolnie— powoli i pracowicie.
odsada— krawędź wału.
czatownia(daw.) — wartownia.
wądół— wąwóz.
zbytek(daw.) — nadmiar.
częstokół— wał z drewnianych bali, palisada.
polepa— podłoga z gliny.
darnina— warstwa ziemi z korzeniami traw.
a przecie jeszcze nie wieczór— sens: a przecież rodzice jeszcze są młodzi.
wiano— posag.
czeladź(daw.) — służba.
żeniaty— dziś popr.: żonaty.
kmieć— zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.
miesiąc(daw.) — księżyc.
czerstwość(daw.) — siła i zdrowie.
jeno(daw.) — tylko.
włodyka— rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim— (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.