ludwisarnia(daw.) — warsztat ludwisarski, w którym wytwarzano dzwony, lufy dział i inne duże przedmioty z brązu.

niezmierny— tu: wielki.

puszkarnia(daw., z węg.) — zakład pracy puszkarza, rzemieślnika zajmującego się artylerią.

Nogat— wschodnie ujście Wisły.

krzesać(daw.) — wyciosywać z kamienia.

deptak— maszyna wykorzystująca koło wprawiane w ruch przez ludzi bądź zwierzęta.

jedle— dziś popr.: jadle.

fechtmistrz— wytrawny szermierz.

Fryza. Fryzyjczyk— mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

lubo(daw.) — chociaż.

wezwyczajenie— dziś popr.: przyzwyczajenie.

niebaczny(daw.) — nieostrożny.

książę polski— Władysław Opolczyk (ok. 1330–1401), książę opolski, lennik czeski, stronnik dynastii Andegawenów, zastawił Krzyżakom zamek w Złotoryi, co stało się dla nich uzasadnieniem do zawłaszczania terytoriów Polski.

piędź— dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

dzierżyć(daw.) — trzymać.

spyża(daw.) — pożywienie, prowiant.

bitwa pod Płowcami— rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Władysław I Łokietek— (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

Kawalerowie Mieczowi— niemiecki zakon rycerski założony w Rydze przez biskupa Alberta von Buxhövdena w 1202 r., w. 1237 połączył się z krzyżakami, zachowując pewną odrębność administracyjną.

odzierżyć(daw.) — otrzymać.

Władysław II Jagiełło— (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

w Prusiech— dziś popr.: w Prusach.

pątnik(daw.) — pielgrzym.

żeleźce(daw.) — grot.

niepodobny(daw.) — nieprawdopodobny, niemożliwy.

graf— tytuł arystokratyczny w Niemczech i w krajach niegdyś od nich zależnych.

niepożyty(daw.) — niepokonany.

ex luto(łac.) — z błota.

bramy piekielne nie przemogą— w oryginale (Mt 16, 18) odnosiło się do Kościoła.

jeno(daw.) — tylko.

zali(daw.) — czy.

jąć(daw.) — zacząć.

żywiący— dziś popr.: żyjący.

niedziela(daw.) — tydzień.

Piotrowin— według legendy rycerz wskrzeszony przez św. Stanisława, by świadczyć po jego stronie przed królem Bolesławem Śmiałym.

o szczętu(daw.) — całkiem.

szczebrzuch— słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

nieradzi(daw.) — niechętnie.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim— (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

próżno(daw.) — na darmo.

skapieć(daw.) — umrzeć.

warchoł(daw.) — tu: raban, hałas.

rad(daw.) — chętnie.

kapituła— rada sprawująca władzę w zakonie.

lazaret— szpital wojskowy bądź przytułek.

zali(daw.) — czy.

grzywna— śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

żeś ty był praw(daw.) — że miałeś rację.

k'Niemcom(daw.) — do Niemców.

godny(daw.) — mocny, solidny.

tęższy— silniejszy.

pomiarkować(daw.) — zorientować się.

Zyndram z Maszkowic— (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

nie lza(daw.) — nie można.

Timur Chromya. Tamerlan— (1336-1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko-tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

któren— dziś popr.: który.

płowy— (o włosach) jasny.

wskórać— zdziałać.

upamiętać się— dziś popr.: opamiętać się.

komtur— zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

refektarz— pomieszczenie w klasztorze służące jako jadalnia.

tęgi— tu: silny, mocny.

godnie(daw.) — mocno, solidnie.

stanie(daw.) — starczy.

wydobrzeć— wyzdrowieć.

pogrześć(daw.) — pogrzebać, pochować.

frasunek(daw.) — smutek.

truchełka(daw.) — trumienka.

starunek(daw.) — opieka.

Aleksandra Olgierdówna— (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

prawić(daw.) — mówić.

wywczasować się(daw.) — odpocząć.

mianować— tu: wyznaczać do uwolnienia.

Saracenowie— muzułmanie w czasie akcji powieści zamieszkujący Hiszpanię.

utwierdzenie(daw.) — umocnienia.

wiera(daw.) — prawda.

w rzeczy(daw.) — w rzeczywistości.

wyżenąć(daw.) — wygnać.

przepomnieć(daw.) — zapomnieć.

driakiew(daw.) — zioło lecznicze, lek.

wedle(daw.) — obok.

kmieć— zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

któren— dziś popr.: który.

szranki(daw.) — drewniane ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski, przen. sam turniej.

popręg— rzemień podtrzymujący siodło.

płatnerz— rzemieślnik wytwarzający zbroje płytowe, później także broń białą.

Zyndram z Maszkowic— (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

dla— tu: ze względu na.

refektarz— pomieszczenie w klasztorze służące jako jadalnia.

graf— tytuł arystokratyczny w Niemczech i w krajach niegdyś od nich zależnych.

Szwabia— region w południowych Niemczech.

Burgundia— region w centralnej Francji.

lubo(daw.) — chociaż.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim— (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

małmazja— słodkie wino greckie.

konwent— klasztor, zakon.

Władysław II Jagiełło— (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

mieć w głowie— być pod wpływem alkoholu.

wraz(daw.) — zaraz.

pomiarkować(daw.) — zorientować się.

gruby— niewyrafinowany, mało kulturalny.

polerowny(daw.) — wyrafinowany.

szpylman(z niem.) — grajek.

trefniś— błazen.

księżna Witoldowa— Anna Światosławowna, księżniczka smoleńska (zm. 1418)

arcaby— dziś popr.: warcaby.

Konrad von Jungingen— 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

Skarbek— według legendy był to protoplasta rodu Awdańców.

barziej— dziś popr: bardziej.

Hundsfeld(niem.) — psie pole.

takie pole— bitwa na Psim Polu, według tradycji propagowanej przez sto lat późniejszą kronikę mistrza Wincentego, miała odbyć się w 1109 roku w pobliżu Wrocławia między oddziałami Bolesława Krzywoustego a cesarza niemieckiego Henryka V. Wcześniejszy kronikarz, Gall Anonim, o tej bitwie nie wspomina.