ludwisarnia(daw.) — warsztat ludwisarski, w którym wytwarzano dzwony, lufy dział i inne duże przedmioty z brązu.
niezmierny— tu: wielki.
puszkarnia(daw., z węg.) — zakład pracy puszkarza, rzemieślnika zajmującego się artylerią.
Nogat— wschodnie ujście Wisły.
krzesać(daw.) — wyciosywać z kamienia.
deptak— maszyna wykorzystująca koło wprawiane w ruch przez ludzi bądź zwierzęta.
jedle— dziś popr.: jadle.
fechtmistrz— wytrawny szermierz.
Fryza. Fryzyjczyk— mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
lubo(daw.) — chociaż.
wezwyczajenie— dziś popr.: przyzwyczajenie.
niebaczny(daw.) — nieostrożny.
książę polski— Władysław Opolczyk (ok. 1330–1401), książę opolski, lennik czeski, stronnik dynastii Andegawenów, zastawił Krzyżakom zamek w Złotoryi, co stało się dla nich uzasadnieniem do zawłaszczania terytoriów Polski.
piędź— dawna miara długości, ok. 18–22 cm.
dzierżyć(daw.) — trzymać.
spyża(daw.) — pożywienie, prowiant.
bitwa pod Płowcami— rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.
Władysław I Łokietek— (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.
Kawalerowie Mieczowi— niemiecki zakon rycerski założony w Rydze przez biskupa Alberta von Buxhövdena w 1202 r., w. 1237 połączył się z krzyżakami, zachowując pewną odrębność administracyjną.
odzierżyć(daw.) — otrzymać.
Władysław II Jagiełło— (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.
w Prusiech— dziś popr.: w Prusach.
pątnik(daw.) — pielgrzym.
żeleźce(daw.) — grot.
niepodobny(daw.) — nieprawdopodobny, niemożliwy.
graf— tytuł arystokratyczny w Niemczech i w krajach niegdyś od nich zależnych.
niepożyty(daw.) — niepokonany.
ex luto(łac.) — z błota.
bramy piekielne nie przemogą— w oryginale (Mt 16, 18) odnosiło się do Kościoła.
jeno(daw.) — tylko.
zali(daw.) — czy.
jąć(daw.) — zacząć.
żywiący— dziś popr.: żyjący.
niedziela(daw.) — tydzień.
Piotrowin— według legendy rycerz wskrzeszony przez św. Stanisława, by świadczyć po jego stronie przed królem Bolesławem Śmiałym.
o szczętu(daw.) — całkiem.
szczebrzuch— słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.
nieradzi(daw.) — niechętnie.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim— (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
próżno(daw.) — na darmo.
skapieć(daw.) — umrzeć.
warchoł(daw.) — tu: raban, hałas.
rad(daw.) — chętnie.
kapituła— rada sprawująca władzę w zakonie.
lazaret— szpital wojskowy bądź przytułek.
zali(daw.) — czy.
grzywna— śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.
żeś ty był praw(daw.) — że miałeś rację.
k'Niemcom(daw.) — do Niemców.
godny(daw.) — mocny, solidny.
tęższy— silniejszy.
pomiarkować(daw.) — zorientować się.
Zyndram z Maszkowic— (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
nie lza(daw.) — nie można.
Timur Chromya. Tamerlan— (1336-1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko-tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.
któren— dziś popr.: który.
płowy— (o włosach) jasny.
wskórać— zdziałać.
upamiętać się— dziś popr.: opamiętać się.
komtur— zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.
refektarz— pomieszczenie w klasztorze służące jako jadalnia.
tęgi— tu: silny, mocny.
godnie(daw.) — mocno, solidnie.
stanie(daw.) — starczy.
wydobrzeć— wyzdrowieć.
pogrześć(daw.) — pogrzebać, pochować.
frasunek(daw.) — smutek.
truchełka(daw.) — trumienka.
starunek(daw.) — opieka.
Aleksandra Olgierdówna— (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.
prawić(daw.) — mówić.
wywczasować się(daw.) — odpocząć.
mianować— tu: wyznaczać do uwolnienia.
Saracenowie— muzułmanie w czasie akcji powieści zamieszkujący Hiszpanię.
utwierdzenie(daw.) — umocnienia.
wiera(daw.) — prawda.
w rzeczy(daw.) — w rzeczywistości.
wyżenąć(daw.) — wygnać.
przepomnieć(daw.) — zapomnieć.
driakiew(daw.) — zioło lecznicze, lek.
wedle(daw.) — obok.
kmieć— zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.
któren— dziś popr.: który.
szranki(daw.) — drewniane ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski, przen. sam turniej.
popręg— rzemień podtrzymujący siodło.
płatnerz— rzemieślnik wytwarzający zbroje płytowe, później także broń białą.
Zyndram z Maszkowic— (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
dla— tu: ze względu na.
refektarz— pomieszczenie w klasztorze służące jako jadalnia.
graf— tytuł arystokratyczny w Niemczech i w krajach niegdyś od nich zależnych.
Szwabia— region w południowych Niemczech.
Burgundia— region w centralnej Francji.
lubo(daw.) — chociaż.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim— (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
małmazja— słodkie wino greckie.
konwent— klasztor, zakon.
Władysław II Jagiełło— (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.
mieć w głowie— być pod wpływem alkoholu.
wraz(daw.) — zaraz.
pomiarkować(daw.) — zorientować się.
gruby— niewyrafinowany, mało kulturalny.
polerowny(daw.) — wyrafinowany.
szpylman(z niem.) — grajek.
trefniś— błazen.
księżna Witoldowa— Anna Światosławowna, księżniczka smoleńska (zm. 1418)
arcaby— dziś popr.: warcaby.
Konrad von Jungingen— 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.
Skarbek— według legendy był to protoplasta rodu Awdańców.
barziej— dziś popr: bardziej.
Hundsfeld(niem.) — psie pole.
takie pole— bitwa na Psim Polu, według tradycji propagowanej przez sto lat późniejszą kronikę mistrza Wincentego, miała odbyć się w 1109 roku w pobliżu Wrocławia między oddziałami Bolesława Krzywoustego a cesarza niemieckiego Henryka V. Wcześniejszy kronikarz, Gall Anonim, o tej bitwie nie wspomina.