matactwo— oszustwo, kłamstwo, wybieg.

Jan Luksemburski— (1296-1346), król Czech od 1310, zginął w bitwie pod Crécy. Źródła podają, że był wtedy niewidomy, a walczył przywiązany do dwóch rycerzy.

rad(daw.) — zadowolony.

blanki— zwieńczenie muru obronnego.

cekhauz(z niem.) — arsenał, zbrojownia.

począć(daw.) — zacząć.

halebardą— dziś popr.: halabardą.

mór(daw.) — zaraza.

Herr Jesus!(niem.) — Panie Jezu

bywaj(daw.) — okrzyk żądający przybycia, zwł. w chwili niebezpieczeństwa.

luty(daw.) — groźny, srogi.

któren— dziś popr.: który.

rad(daw.) — zadowolony.

rybitwa(daw.) — rybak.

grobla— wał ziemny przecinający jezioro bądź bagno, usypany w celach komunikacyjnych.

okrąglak— okorowany pień drzewa.

młakach— teren podmokły.

niepodobny(daw.) — niemożliwy.

przeto(daw.) — więc, zatem, toteż.

bawić(daw.) — przebywać.

o ziem— dziś popr.: na ziemię.

prawić(daw.) — mówić, opowiadać.

poczesny— tu: szanowny.

zdrożyć się— zmęczyć się drogą.

cięgiem(daw.) — ciągle.

jąć(daw.) — zacząć.

Anna Danuta— (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

dwie połowie— dziś popr.: dwie połowy (pozostałość tzw. liczby podwójnej).

niepośledni(daw.) — nie byle jaki.

Fryza. Fryzyjczyk— mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

udać się(daw.) — spodobać się.

łgać(daw.) — kłamać.

tur— wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

jeno(daw.) — tylko.

wiano— posag.

komes— tu: wyższy urzędnik.

chudopachołek(daw.) — niezamożny szlachcic.

kasztelan— średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

szczebrzuch— słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem ”brzeszczot”.

zali(daw.) — czy.

pofolgować(daw.) — potraktować łagodniej.

nie stanie(daw.) — nie będzie więcej.

bez pochyby(daw.) — niechybnie, na pewno.

krzypota(daw.) — kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba.

ostali(daw.) — zostali.

wonczas(daw.) — wówczas, w tym czasie.

nad raniem— dziś popr.: nad ranem.

wedle(daw.) — według.

rozjadło(daw.) — rozjuszyło, wprawiło we wściekłość.

kniaź— książę.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim— (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

któren— dziś popr.: który.

naleźć— dziś popr.: znaleźć.

by— tu: choćby.

nastawać(daw.) — upierać się przy czymś, domagać sie czegoś.

cnić się(daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

tedy(daw.) — więc, zatem.

opat— przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

Przemysław Oświęcimski— (ok. 1365–1406), książę cieszyński, zginął zamordowany w podróży. Kronika Długosza podaje błędną datę zajścia (1 stycznia 1400) lepiej, bo z dokładnością do miesiąca, dopasowaną do czasu akcji powieści.

opat— przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

laga— laska, kij.

Przemysław I Noszak— (ok. 1336–1410), książę cieszyński, bytomski i siewierski.

Jan II Raciborski, zwany Żelaznym— (ok. 1365–1424), książę raciborski od ok. 1380.

Jerzy Chrzan— morderca księcia Przemysława Oświęcimskiego, stracony w publicznej egzekucji.

nasadzić(daw.) — nasłać.

niedziela(daw.) — tydzień.

nieprzezpieczno(daw.) — niebezpiecznie.

godnie(daw.) — porządnie, solidnie.

kasztel(daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

następować(daw.) — atakować.

zatraceny(z czes.) — zatraceni, skazani na potępienie (przekleństwo).

proga— dziś popr.: progu.

ćwiek— gwóźdź.

wadzić(daw.) — przeszkadzać.

łacniej(daw.) — łatwiej.

zlisić(daw.) — zrazić, zniechęcić.

w rzeczy(daw.) — w rzeczywistości.

inak(daw.) — inaczej.

jagody(daw.) — policzki.

nierad(daw.) — niechętnie.

światami chodzić(daw.) — daleko podróżować.

tyny(daw.) — ogrodzenie, tu: mur.

powsinoga(daw.) — włóczęga.

jucha(daw.) — krew, tu jako przekleństwo.

zyszczeć(daw.) — zyskać.

siła(daw.) — wielu.

chwacki(daw.) — śmiały, dzielny.

bogdaj— oby (od: Boże, daj).

widny(daw.) — tu: widoczny.

razić(daw.) — uderzać.

mowny(daw.) — gadatliwy.

zabaczyć(daw.) — zapomnieć.

krzynę(daw.) — trochę.

ugwarzyć(daw.) — porozmawiać.

gotować się(daw.) — przygotowywać się.

drzewiej(daw.) — dawniej.

statut— dokument spisujący prawa.

wżdy(daw.) — przecież.

następować(daw.) — atakować.

przygodzić się(daw.) — przydarzyć się.

buława(daw.) — broń o kulistej głowicy.

czeladź(daw.) — służba.

starunek(daw.) — staranie, opieka.

przezpiecznie(daw.) — bezpiecznie.

zahaczyć— tu: skreślić, zrezygnować z niego.

szpylman(z niem.) — grajek.

pewnikiem(daw.) — na pewno.

dziać(daw.) — strzelać z łuku bądź z kuszy.

pątlik— siatka do podtrzymywania włosów.

kordzika. kord— krótki miecz.

okulbaczyć(daw.) — osiodłać.

przodowa izba(daw.) — pomieszczenie od frontu.

kord— krótki miecz.

somsiedzkum— dziś popr.: po sąsiedzkum.

mir(daw.) — pokój.

rychło(daw.) — wkrótce.

pierwej(daw.) — najpierw.

drzewiej(daw.) — dawniej.

chudoba— skromny dobytek.

odmówić(daw.) — namówić do porzucenia dotychczasowego miejsca pracy a. przebywania.

niepomiernie(daw.) — bardzo.

wiano(daw.) — posag.

somsiedzi— dziś popr.: sąsiedzi.

paliwoda(daw.) — człowiek gwałtowny i/lub lekkomyślny.

krzynę(daw.) — trochę.

każden— dziś popr.: każdy.

zdzierżyć(daw.) — dotrzymać.

zmóc(daw.) — pokonać.

kamień— dawna jednostka wagi, nazwa pochodzi od kamieni będących częścią żaren.

obora— dawniej także: dziedziniec.

rzechoczesz— dziś popr.: rechoczesz.

czysty— prawdziwy (por. „czysty zysk”).

zapusty(daw.) — karnawał, przebierańce.

opatrzyć się(daw.) — zorientować się.

począć(daw.) — zacząć.

śwarny(daw.) — ładny.

przychówek— potomstwo.

warować się(daw.) — strzec się, chronić się, pilnować się.

przygrażać— dziś popr.: wygrażać.

pątlik— siatka do podtrzymywania włosów.

buchasty(daw.) — bufiasty, szeroki.

k'sobie(daw.) — do siebie.

na hak przywieść(daw.) — złapać, poskromić, jak psa łańcuchowego.

miarkować(daw.) — myśleć.

modry(daw.) — niebieski.