Czeladź uwijała się na tym niezmiernym cmentarzu, zbierając broń i zdejmując zbroje z poległych.

A w górze, na rumianym niebie, wichrzyły się już i zataczały koła stada wron, kruków i orłów, kracząc i radując się rozgłośnie na widok żeru.

I nie tylko przeniewierczy Zakon krzyżacki leżał oto pokotem u stóp króla, ale cała potęga niemiecka zalewająca dotychczas jak fala nieszczęsne krainy słowiańskie rozbiła się w tym dniu odkupienia o piersi polskie.

*

Więc tobie, wielka, święta przeszłości, i tobie, krwi ofiarna, niech będzie chwała i cześć po wszystkie czasy!

Rozdział pięćdziesiąty drugi

Maćko i Zbyszko wrócili do Bogdańca. Stary rycerz żył jeszcze długo, a Zbyszko doczekał się w zdrowiu i sile tej szczęsnej chwili, w której jedną bramą wyjeżdżał z Malborga ze łzami w oczach mistrz krzyżacki, drugą wjeżdżał na czele wojsk polski wojewoda, aby w imieniu króla i Królestwa objąć w posiadanie miasto i całą krainę aż po siwe fale Bałtyku.

Krzyżacy— Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, założony w czasie krucjat (ok. 1191), po upadku Królestwa Jerozolimskiego usiłował stworzyć sobie państwo w Europie na ziemiach pogańskich Prusów i na terenie Litwy.

zrazu(daw.) — z początku.

knecht(daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

blanki— zwieńczenie muru obronnego.

wygolona głowa— mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.

suknia— szata, ubiór.

komtur— zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Szomberg— nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Markwart von Salzbach— komtur krzyżacki, ścięty przez wielkiego księcia Witolda po bitwie pod Grunwaldem, ponoć za krzywdę wyrządzoną Birucie. Pikanterii sprawie dodaje fakt, że Markwart von Salzbach był wieloletnim doradcą Witolda i współuczestnikiem bitwy nad Worsklą.

terminy(daw.) — wydarzenia, zwł. niepomyślne.

łupki— odłupane kawałki drewna, często wykorzystywane jako prowizoryczne usztywnienie złamanej kończyny.

na współkę— dziś popr. wspólnie bądź na spółkę.

zgrzebny— utkany z grubego, szorstkiego płótna.

zapieniony— piana toczona z pyska psa jest objawem wścieklizny.

przeto(daw.) — więc, zatem, toteż.

graf—tytuł szlachecki w dawnych Niemczech i w krajach od nich zależnych.

skomorocha— wędrowny śpiewak a. aktor, zwł. słowiański.

rad(daw.) — zadowolony.

pleczysty(daw.) — o szerokich plecach, silny.

grochowiny(daw.) — słoma z wymłóconego grochu.

jąć(daw.) — zacząć.

tedy(daw.) — więc, zatem.

kęs czasu(daw.) — długo.

lubo(daw.) — chociaż.

niedojda— tu: niedorozwinięta.

nie masz(daw.) — nie ma.

bękart— dziecko poczęte poza małżeństwem.

buhaj— byk.

ciżba(daw.) — tłum.

posoka— krew.

kierz(daw.) — krzak.

odyniec— samiec dzika.

razić(daw.) — uderzać.

między Krzyżaki— dziś popr.: między Krzyżakami.

kuna— tu: obręcz.

ćmić— zaćmiewać, zasłaniać.

nowicjusz— osoba przygotowująca się do wstąpienia do zakonu.

komtur— zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

tu czuć siarkę— zapach siarki symbolizował piekło.

jeno(daw.) — tylko.

knecht(daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

niepodobna(daw.) — niemożliwe, nie da się.

snadnie(daw.) — łatwo.

rad(daw.) — chętnie.

zali(daw.) — czy.

niski(daw.) — zły, podły, nie zasługujący na szacunek.

walny— mający decydujące znaczenie.

nieodzowny— niezastąpiony.

tedy(daw.) — więc, zatem, wówczas.

zasie— dizś popr.: zaś.

jeno(daw.) — tylko.

żywo(daw.) — szybko.

popoić(daw.) — upić.

niedojda— niedorozwinięta.

wielki szpitalnik— urzędnik zarządzający krzyżackimi szpitalami, a jednocześnie komtur elbląski.

na karb(daw.) — na odpowiedzialność.

kapituła— rada sprawująca władzę w zakonie.

folgować(daw.) — traktować łagodniej.

chuć(daw.) — żądza.

Duch Światłości— być może Sienkiewicz czyni tu aluzję do imienia Lucyfera, pochodzącego od łac. lux ferrens, niosący światło.

wielki szpitalnik— urzędnik zarządzający krzyżackimi szpitalami, a jednocześnie komtur elbląski.

Janusz I Starszy (Warszawski)— (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

komtur— zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

warchoł— siejący zamieszanie hulaka a. przestępca.

przechodzić(daw.) — przekraczać.

Ziemowit IV— (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

samosześć(daw.) — w sześciu ludzi.

Ziemowit IV— (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

Władysław II Jagiełło— (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

rad(daw.) — zadowolony.

jeno(daw.) — tylko.

stropić się— wpaść w zakłopotanie, stracić pewność siebie.

komtur— zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

odjąć(daw.) — zabrać.

knecht(daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

rozgłośny(daw.) — głośny, znany.

poczytać(daw.) — uznać.

zali(daw.) — czy.

karmia— dziś popr.: karma.

kasztel(daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

piędź— dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

wżdy(daw.) — przecież.

wiano(daw.) — posag.

tedy(daw.) — zatem.

onego(daw.) — tego.

przeto(daw.) — więc, zatem, toteż.

szranki— ogrodzenie placu na turnieju rycerskim.

rękojmia(daw.) — poręczenie, gwarancja.

szranki— drewniane ogrodzenie placu turniejowego a. miejsca pojedynku.

wprzód(daw.) — wcześniej, dawniej.

możny(daw.) — potężny.

mizerykordia— (od łac. misericordiaczyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

odjąć się— tu: uratować się.

gonić na ostre— pojedynkować się konno na ostre, nie zaś stępione kopie a. włócznie.

Zawisza Czarny z Garbowa— (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

ułomek(daw.) — słabeusz.

jakośwa(daw.) — jak żeśmy.

godnie(daw.) — porządnie, solidnie.

w wigilię(daw.) — w przeddzień.

włodyka— rycerz, zwł. biedny lub bez pełni praw stanowych.

chramać(daw.) — kuleć, przen. nie radzić sobie.