pardwa — ptak średniej wielkości z rodziny kurowatych, podobny do kuropatwy lub bażanta, w Polsce już dziś właściwie nie występuje.

aga — turecki tytuł wojskowy, oznaczający dowódcę janczarów.

towarzysz — rycerz, szlachcic.

prosić pardonu — błagać o litość.

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

Jaremie ne zderżysz (z ukr.) — Jeremiemu nie dasz rady.

Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

rab (daw.) — sługa.

puszka (daw.) — działo, armata.

hore tobi (ukr.) — biada tobie.

horyłka (z ukr.) — wódka.

przyszle — dziś popr.: przyśle.

mułła — nauczyciel, znawca prawa islamskiego.

azali (starop.) — czy, czyż.

zali (starop.) — czy.

carz (daw.) — władca.

przedzierzgnąć — zmienić.

pomyłuj (ukr.) — zmiłuj się.

inkomodować (z łac. incommodum: niedogodność, nieprzyjemność) — narażać na niewygody.

siła (starop.) — dużo, wiele.

imainacja (z łac. imaginatio) — wyobraźnia, wyobrażenie.

niecułki ulęgałek — miski dzikich gruszek.

samopięt (starop.) — w pięciu, sam z czterema towarzyszami.

legitime natos (łac.) — urodzonych z legalnego małżeństwa.

jasyr (z tur.) — niewola.

modestia (łac.) — skromność.

ponoś (daw.) — podobno.

guldynka (starop.) — myśliwska strzelba gwintowana.

dyzgust (łac.) — przykrość, niesmak.

kopa — sześćdziesiąt.

popsować (daw.) — popsuć, tu: zabić.

pakta konwenta (z łac.) — umowa, ugoda, układy.

siła (starop.) — dużo, wiele.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

boćwina a. botwina — liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.

aprosz (z fr. aproche: podejście, przybliżenie) — okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga.

perspektywa (daw.) — luneta.

siła (starop.) — bardzo.

obstupuit (łac.) — zdziwił się, osłupiał.

Chocim (ukr. Chotyn) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.

janczarowie (tur.) — piechota turecka.

kondycje (z łac.) — warunki.

Koli! Koli! (ukr. koły: kłuj) — bij, zabij!

surowiec — niewyprawiona skóra.

lubo (daw.) — chociaż.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza.

kiełb — mała ryba z rodziny karpiowatych.

ludy (ukr.) — ludzie.

szczo (ukr.) — co.

łosza — samica łosia, klempa.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

spasajtes (z ukr.) — ratujcie się.

poena, poenae (łac.) — kara, tu B. lp poenam: karę.

requiem (łac.) — odpoczynek; wieczny odpoczynek, modlitwa za zmarłych.

kolet (z fr. collet: kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

wieczornych — tak zam.: wieczornym.

aprosz (z fr. aproche: podejście, przybliżenie) — okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

łycari (ukr.) — rycerze.

Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

siła (starop.) — dużo, wiele.

wiwenda (z łac., daw.) — pokarm, prowiant.

bat'ko (ukr.) — ojciec.

ne zderżyt (z ukr.) — nie da rady.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Boh znajet, szczo budet (z ukr.) — Bóg wie, co będzie.

serdytes (z ukr.) — gniewajcie się, złośćcie się.

Stentor — herold w Iliadzie, słynny z donośnego głosu.

Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

mołodycia (daw. ukr.) — dziewczyna.

siła (starop.) — dużo, wiele.

boćwina a. botwina — liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.

iskać — obszukiwać, uwalniać od pcheł i innych pasożytów.

dumbas — łódź rzeczna, prom.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

did (ukr.) — dziad.

czerń — chłopstwo.

in hoc silentio (łac.) — w takiej ciszy.

manierzyna — manierka, buteleczka blaszana na alkohol.

mizeria (z łac.) — nędza, bieda.

verba veritatis (łac.) — słowa prawdy.

minister kalwiński — pastor, duchowny protestancki, wyznawca doktryny Kalwina.

dyzgust (łac.) — przykrość, niesmak.

utinam sim falsus vates (łac.) — obym był fałszywym prorokiem; obym się mylił.

rewokować (łac. revoco: odwołuję) — nawrócić się.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

janczary — piechota turecka; dziś popr. forma M. lm: janczarzy a. janczarowie.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

sartor (łac.) — krawiec.

koncerz — długi na 150-180 cm, ciężki miecz.

witać kosmatą ręką (daw.) — winszować, gratulować z okazji ślubu.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, zawstydzenie.

Mars (mit. rzym.) — bóg wojny.

zgasła w dniu klęski — Sobieski, Marek herbu Janina (1628–1652), starszy brat Jana III Sobieskiego, po bitwie pod Batohem (1652) dostał się do niewoli i został ścięty na rozkaz Chmielnickiego.

siła (starop.) — dużo, wiele.

wolentarz (z łac.) — ochotnik, wolontariusz.

sepet (daw., z tur.) — skrzynka na kosztowności.

grubianitas (żart., na wzór łac.) — grubiaństwo, nieuprzejmość.

siła (starop.) — dużo, wiele.

kondycje (z łac.) — warunki.

jaźwiec — borsuk.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

boćwina a. botwina — liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.

ordynans (z łac.) — rozkaz.