Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
lubo (daw.) — chociaż.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
vir (łac.) — mąż (por. mąż stanu), człowiek godny.
incomparabilis (łac.) — niezrównany.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
modestia (z łac.) — skromność.
siła (starop.) — dużo, wiele.
zali (starop.) — czy.
skaptować — przekonać kogoś do swoich racji, namówić do przejścia na swoją stronę.
petyhorcy — średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.
cor, cordis (łac.) — serce, tu: lm, serca.
panna respektowa — kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.
exemplum (łac.) — przykład.
delirium (łac.) — szaleństwo, atak choroby.
dla ostentacji — na pokaz.
hajduk (z węg.) — lokaj.
pajuk (daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.
janczarzy a. janczarowie (z tur.) — piechota turecka.
kawalkata (z wł. cavalcata, z fr. cavalcade) — dziś: kawalkada; orszak konny.
karabon — bryka, powóz.
towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
towarzysz chorągwiany — szlachcic służący w wojsku, rycerz.
psy legawe a. legawce — psy myśliwskie, które wystawiają zwierzynę, ale, w przeciwieństwie do chartów, nie gonią jej i nie aportują; dawniej legawce po zwietrzeniu ofiary przylegały do ziemi w oczekiwaniu na myśliwego, stąd wzięła się ich nazwa, dziś częściej wystawiają na stojąco; do legawców należą m.in. wyżły, pointery i setery.
luzak — sługa obozowy.
deka (daw.) — pokrowiec, osłona.
kupić się (daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
barwa — umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.
płeć (daw.) — cera, skóra, karnacja.
siła (starop.) — dużo, wiele.
naści (daw.) — masz, trzymaj.
hetka (daw.) — podłużny guzik, do pary z pętelką używany do zapinania odzieży; także: marny koń, szkapa.
towarzysz — rycerz, szlachcic.
wczas — wygoda, odpoczynek.
ordynek (z niem. Ordnung) — porządek, szyk.
dragan a. dragon — żołnierz dragonii, walczący pieszo, a poruszający się konno.
pocztowy — członek pocztu, sługa.
towarzysz — tu: rycerz, szlachcic.
obuszek — broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.
przeciem jest towarzysz i to nie lekkiego, ale poważnego znaku pana wojewody — towarzysz spod poważnego znaku nie mógł iść pod komendę nawet generała wojsk cudzoziemskiego autoramentu; przeciwnie nawet: często generał bywał oddawany pod komendę towarzysza; aby tego uniknąć, generałowie i oficerowie regimentów cudzoziemskich starali się być jednocześnie towarzyszami w polskich. Takim towarzyszem był i pan Wołodyjowski. [przypis autorski]
ordynans (z łac.) — rozkaz.
interrex (łac.) — regent, sprawujący władzę w okresie bezkrólewia, w XVI i XVII w. funkcję tę pełnił najczęściej prymas.
kaptur a. sąd kapturowy — nadzwyczajny sąd do spraw karnych (ale nie cywilnych), powoływany w czasie bezkrólewia.
infima minorum (łac.) — najniższa klasa w dawnej szkole polskiej, nauczano tam głównie podstaw gramatyki łacińskiej.
adjectivum cum substantivo (łac.) — przymiotnik z rzeczownikiem.
stultus (łac.) — głupi.
stulta (łac.) — głupia.
stultum (łac.) — głupie.
boćwina a. botwina — liście buraczane.
imbier — dziś: imbir.
egzakcja (z łac. exactio: pobór, nadzór) — ściąganie podatku na wojsko.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.
każden — dziś popr.: każdy.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).
in liberis suffragiis (łac. suffragium: tabliczka do głosowania, głos w wyborach, wolność wyboru) — w wolnych wyborach.
Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
kaptur a. sąd kapturowy — nadzwyczajny sąd do spraw karnych (ale nie cywilnych), powoływany w czasie bezkrólewia.
propter securitatem loci — dla bezpieczeństwa miejsca.
nemine excepto (łac.: nikogo nie wyłączając) — obowiązek pozostania w szeregach.
pierzynę, dziecinę i łacinę — tak nazywano pogardliwie trzech regimentarzy: wygodnickiego Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego, niedoświadczonego Aleksandra Koniecpolskiego i uczonego Mikołaja Ostroroga.
pod wiechami — tj. w karczmach, których znak rozpoznawczy stanowiła wiecha, czyli wieniec albo przyozdobione drzewko, umieszczone nad wejściem.
gamratka — panienka lekkich obyczajów.
partyzant — tu: stronnik.
Marek Porcjusz Kato (234–149 p.n.e.) — polityk rzymski, każde swoje przemówienie w senacie kończył wezwaniem do zburzenia Kartaginy, stolicy wrogów.
zali (starop.) — czy.
Babice i Lipków — wsi podwarszawskie, ok. 15 km od warszawskiego Starego Miasta.
Zaborów — wieś podwarszawska, ok. 25 km od warszawskiego Starego Miasta.
w samodziesięć (daw.) — w grupie dziesięcioosobowej, sami z ośmioma sługami lub towarzyszami.
jechać rysią — jechać chyżo, szybko.
towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.
rankor — gniew, złość, zapalczywość.
opłazować — obić płaską stroną miecza.
gonić w piętkę — coraz gorzej sobie radzić, tracić zdolność logicznego myślenia i działania.
towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
parol (łac.: słowo) — słowo honoru.
kontentować się — zadowolić się, uznać.
cynglów ruszać — strzelać.
siła (starop.) — dużo, wiele.
impedimenta (łac.) — przeszkody, utrudnienia.
spero (łac.) — mam nadzieję.
petyhorcy — średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.
kondycja (z łac.) — warunek.
watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.