Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
modlitew — dziś popr. forma D. lm: modlitw.
krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.
kondemnata (z łac.) — wyrok skazujący.
Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.
Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
gamratka (daw.) — panienka lekkich obyczajów.
moderacja (z łac.) — opanowanie, umiarkowanie.
de facto (łac.) — faktycznie.
sprawować — zarządzać.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
siła (starop.) — dużo, wiele.
chorągiew wołoska — oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
periculosa (łac.) — niebezpieczna.
cechować — wypalać gorącym żelazem znak rozpoznawczy właściciela na skórze zwierzęcia.
nadziak — broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
sub tutela (łac.) — pod opieką.
exemplum (łac.) — na przykład.
afekt (z łac.) — uczucie; tu: miłość.
pocztowy — członek pocztu, sługa.
dysymiluje (z łac.) — ukrywa, przemilcza.
negligenter (łac.) — niedbale, obojętnie.
mens, mentis (łac.) — umysł, rozsądek; zdrowie psychiczne, tu B. lp mentem.
wasze — skrót od: wasza miłość pan.
siła (daw.) — wiele, dużo.
g'rzeczy (starop.) — do rzeczy, rozsądnie, na temat.
o ryżą kosę — o rudy warkocz; tj. o ładną kobietę.
Zachciało się Chmielowi Czaplińskiej czy też Czaplińskiemu Chmielnickiej — powstanie Chmielnickiego poprzedził konflikt pomiędzy nim a Czaplińskim o nieznaną z imienia kobietę, zwaną „Heleną kresową” (w nawiązaniu do Heleny Trojańskiej), która najpierw była kochanką Chmielnickiego, a potem żoną Czaplińskiego.
chan — władca Tatarów, Islam III Girej (1606–1654).
zali (starop.) — czy.
niech ona znajdzie taki przytułek, jakiego i ja będę szukał — tj. klasztor.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.
dobrudzcy Tatarzy — orda tatarska z zachodu, terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.
białogrodzka orda — Tatarzy, mieszkający w Białogrodzie; Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
Zbrucz, Smotrycz, Studzienica, Uszka, Kałusik — rzeki w zach. części Ukrainy, w dorzeczu Dniestru.
Jahorlik — rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.
basza a. pasza (z tur.) — wysoki urzędnik turecki; pan.
Chocim (ukr. Chotyn) — miasto i twierdza nad Dniestrem, ok. 20 km na południe od Kamieńca Podolskiego, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy.
Raszków — miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.
czerń — chłopstwo.
mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.
Bracław — miasto i stolica województwa, należącego do Rzeczypospolitej, dziś miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 60 km na płd. wschód od Winnicy.
watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
bat'ku (ukr.) — ojcze.
Ne zderżymo (ukr.) — nie damy rady, nie wytrzymamy.
kiścień — rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.
wraży (z ukr.) — wrogi, nienawistny.
hołowu spasajete (ukr.) — (własną) głowę ratujecie.
siła (starop.) — dużo, wiele.
komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.
pocztowy — członek pocztu, sługa.
towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy; towarzysz — rycerz, szlachcic.
na spasenie Lacham (z ukr.) — na ratunek Polakom.
na pohybel (ukr.) — na zgubę, na śmierć.
dziegieć — lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.
altembas — kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.
sajeta (daw.) — cienkie, kosztowne sukno.
lacki (z daw. ukr.) — polski.
Na sławu! Na szczastie (ukr.) — na sławę, na szczęście.
Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.
towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
quo modo (łac.) — w jaki sposób.
Zinków — miasto (dziś wieś) w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. wschód od Jarmoliniec.
Kupin — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. zachód od Jarmolińców.
Zbrucz — rzeka w zach. części Ukrainy, dopływ Dniepru; w latach 1921–1939 rzeka stanowiła granicę państwową między Polską a Związkiem Radzieckim.
Satanowa — miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 40 km na zachód od Jarmoliniec.
eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.
bezoar — substancja powstała w żołądku zwierzęcym z niestrawionych włókien roślinnych i sierści, uważana w średniowieczu za odtrutkę na dolegliwości żołądkowe.
Galata — dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.
peregrynacja (z łac.) — podróż, pielgrzymka.
Płoskirów (dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.