Ubij, bat'ku (ukr.) — zabij, ojcze.
przyhołubić (ukr.) — przygarnąć.
Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.
liszka — lis.
postradać (daw.) — stracić.
de publicis (łac.) — o sprawach publicznych.
zali (starop.) — czy.
splantować — spłaszczyć, wyrównać; tu: przegadać, usadzić.
Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
czerniec (z ukr.) — mnich, zakonnik.
boćwina — liście buraczane.
snadnie (daw.) — łatwo, często.
Jahorlik — miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.
sędzie — dziś popr. forma M. lm: sędziowie.
chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.
eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.
przebrać się (daw.) — przeprawić się, przejść.
frukta (łac. fructa) — owoce.
przeto (przest.) — więc, zatem.
contentus (łac.) — zadowolony.
obrok — karma końska; tu: nakarmienie koni.
ordynans (z łac.) — rozkaz.
Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.
kupy swawolne — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.
Tarnopol — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.
bitwa pod Cecorą (1620) — zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora — miejscowość w pn.-wsch. Rumunii.
Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
dać drała — dać drapaka, uciec.
respons (z łac.) — odpowiedź.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
konkordia (z łac.) — zgoda, jednomyślność.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.
dragoni — wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.
klient (daw., z łac.) — szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach.
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
fakcje (z łac.) — intrygi stronnictw, wichrzycielstwo.
dyskursa (z łac.) — dyskusje, rozprawy.
Pyrrus (319–272 p.n.e.) — król Epiru (płn.-zach. części Grecji), prowadził wojnę z Rzymianami.
ćma (daw.) — ogromna ilość, tłum.
złotogłów — tkanina ze złotych nici.
kredens — naczynia, tj. kubki, kielichy, talerze, miski, często bardzo bogato zdobione.
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
salutem Reipublicae (łac.) — bezpieczeństwo (a. ratunek) Rzeczypospolitej.
przefrymarczyć (daw.) — przehandlować, sprzedać.
totaliter (łac.) — całkowicie; wszyscy.
chan w dwieście tysięcy koni — pogłoski okazały się przesadzone; historycy podają liczbę 4 tys. jazdy.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
pospolite ruszenie — w rzeczywistości pospolite ruszenie nie brało udziału w bitwie pod Piławcami.
Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).
tumult — zamieszki, awantury.
kupić się (daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).
każden — dziś popr.: każdy.
towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
bić larum — dzwonić na alarm, na trwogę.
banderia — tu: chorągiew, znak gildii.
ludzie nikczemnych kondycji — ludzie niskiego stanu społecznego, tj. mieszczanie i chłopi.
serca — tu: odwagi, chęci do walki.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
sam (starop.) — tutaj.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
kaput (łac. caput: głowa) — klęska ostateczna, śmierć.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
autorament — sposób wcielania żołnierzy do wojska w czasach I RP, stanowiących najważniejszą część armii; ewentualne braki w autoramencie uzupełniano żołnierzami z pospolitego ruszenia.
wojewoda kijowski — Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.
publicum (łac.) — ogół, zgromadzeni.
wraży (z ukr.) — wrogi, nieprzyjacielski.
Gajusz Mariusz (156–86 p.n.e.) — rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.).
pereat (łac.) — niech przepadnie.
Rzplitą — Rzeczpospolitą; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.
szacunek — tu: szacowanie, obliczanie wydatków potrzebnych do działań wojennych; kosztorys.
Tamerlan a. Timur Chromy (1336–1405) — wódz Mongołów, założyciel dynastii Timurydów, zdobywca ogromnych obszarów Iraku, Iranu, Gruzji, Armenii i Indii.
czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.
Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.