szydersko — dziś: szyderczo.
mołojecki — właściwy mołojcowi; mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.
schować dudy w miech — zrezygnować, ustąpić.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
zali (starop.) — czy.
Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.
zali (starop.) — czy.
esauł — oficer kozacki.
watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
esauł — oficer kozacki.
mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.
moderacja (z łac.) — umiarkowanie, przezorność.
pod bramę wsadzić — ukarać więzieniem.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
promulgowany (z łac.) — obwieszczony, ogłoszony.
pocztowy — członek pocztu, sługa.
Rzplita — Rzeczpospolita; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
w jedle (starop. jadło, w jedle) — w jedzeniu.
wsiów — dziś popr. forma D. lm: wsi.
intrata (z łac.) — korzyść; nadanie.
Jafet — postać biblijna, jeden z synów Noego; w XVII w. popularny był pogląd, że szlachta to potomkowie Jafeta, a chłopi pochodzą od jego brata Chama.
dyferencja (z łac.) — różnice.
legawce a. psy legawe — psy myśliwskie, które wystawiają zwierzynę, ale, w przeciwieństwie do chartów, nie gonią jej i nie aportują; dawniej legawce po zwietrzeniu ofiary przylegały do ziemi w oczekiwaniu na myśliwego, stąd wzięła się ich nazwa, dziś częściej wystawiają na stojąco; do legawców należą m.in. wyżły, pointery i setery.
zali (starop.) — czy.
in liberis suffragiis (łac. suffragium: tabliczka do głosowania, głos w wyborach, wolność wyboru) — w wolnych wyborach.
prowent (z łac.) — przychód.
zali (starop.) — czy.
wielom — dziś: wielu.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
piławiecka klęska — przegrana wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami pod Piławcami (1648); Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.
exules (łac.) — wygnańcy, uchodźcy.
sławny Kartagińczyk, którego słodkość aury w Kapui… zdelibitowała — w III w. p.n.e., podczas wojen punickich, Kapua stanowiła główną bazę Fenicjan w Italii; w 211 r. p.n.e. Rzymianie oblegali i zdobyli Kapuę, mimo podwójnej obrony: przez wojska libijskie Hannona z wewnątrz i przez wojska fenickie Hannibala z zewnątrz.
zdebilitować (z łac. debilitatio: osłabienie, ułomność) — osłabić, pozbawić sił.
W tobie jest więcej flegmy, a we mnie sama cholera — nawiązanie do starożytnej teorii humorów, spisanej przez Hipokratesa, według której zdrowie człowieka zależy od równowagi w organizmie czterech humorów: krwi, śluzu (flegmy), żółtej i czarnej żółci (melancholii); u choleryka przeważa żółta żółć.
kupy swawolne — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.
siła (starop.) — dużo, wiele.
snadnie (daw.) — łatwo.
na hak przywieść — przechytrzyć, oszukać.
hebes (łac.) — tępy, słaby, głupi.
wsiów — dziś popr. forma D. lm: wsi.
boćwina a. botwina — liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.
frant — spryciarz.
siła (daw.) — wiele, dużo; tyle.
ordynans (z łac.) — rozkaz.
kupy swawolne — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.
emulacja (z łac.) — rywalizacja.
zali (starop.) — czy.
ab ovo (łac.: od jaja) — od początku.
hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
obscurus (łac.) — ciemny.
jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) — urzędnik opłacany przez obce państwo lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją.
bat'ku (ukr.) — ojcze.
respons (z łac.) — odpowiedź.
towarzysz — rycerz, szlachcic.
musztuluk a. munsztułuk (daw.) — nagroda, podarunek.
Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Tarnopola i Zbaraża.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
siła (starop.) — dużo, wiele.
prospectus (łac.) — widok.
czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.
jasyr (z tur.) — jeńcy, niewolnicy.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.
Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.
kupy swawolne — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.
jasyr (z tur.) — niewola tatarska lub turecka.
bramować się (daw.) — otaczać się (por. obramowanie).
hajdamaka (z tur.) — buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: Kozak.
Nebaba, Martyn (zm. 1651) — ataman kozacki, jeden z przywódców powstania Chmielnickiego.
Nemezis (mit. gr.) — bogini zemsty i sprawiedliwości, uosobienie gniewu bogów.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
Prypeć — rzeka płynąca przez płd. Białoruś i płn. Ukrainę, prawy dopływ Dniepru; nad Prypecią leży miasto Czarnobyl.