mołodycia (daw. ukr.) — dziewczyna.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Płoskirów (dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

Tarnopol — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.

spyża (daw.) — jedzenie, pokarm.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

locum (łac.) — miejsce.

Płoskirów (dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą.

Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

kulbaka — wysokie siodło.

delirium (łac.) — szaleństwo, majaczenie.

spectrum (łac.) — zjawisko, widziadło.

Żółkiew (ukr. Żowkwa) — miasto w zach. części Ukrainy, położone ok. 25 km na północ od Lwowa.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

odium (łac.) — nienawiść, niechęć.

delator (z łac.) — oskarżyciel, donosiciel.

Płoskirów (dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

siła (starop.) — dużo, wiele.

halizna — goła, odkryta przestrzeń.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

kulbaka — wysokie siodło.

hałłakować — wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha.

siła (starop.) — dużo, wiele.

komunik (daw.) — jazda, kawalerzyści.

kulbaka — wysokie siodło.

czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

siła (starop.) — bardzo.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

piławiecka klęska — przegrana wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami pod Piławcami (1648); Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.

Tamerlan a. Timur Chromy (1336–1405) — wódz Mongołów, założyciel dynastii Timurydów, zdobywca ogromnych obszarów Iraku, Iranu, Gruzji, Armenii i Indii.

towarzysz — rycerz, szlachcic.

kupić się (daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — książę tatarski.

rankor (daw.) — uraza, gniew.

komiliton — sprzymierzeniec, wspólnie walczący.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

wiwenda (daw., z łac.) — żywność, prowiant.

repeto (łac.) — powtarzam.

desiderat aquas (łac.) — pragnie wody.

impediment (z łac.) — przeszkoda.

kalwin — protestant, wyznawca doktryny Kalwina.

oktawa własc. oktawa kolubryna — działo średniej wielkości, kalibru do 70 mm.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie.

Wołoch — człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

dank (daw.) — podziękowanie, wdzięczność.

oddawam — dziś popr.: oddaję.

ekspediować (z łac.) — wysyłać, wyprawiać.

dzianet — koń, wierzchowiec paradny rasy hiszp. a. tur.

Vivat Jeremi victor (łac.) — niech żyje Jeremi zwycięzca.

język — tu: jeniec, od którego można wymusić informacje.

komunikiem iść (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

komunik (daw.) — jazda, kawalerzyści.

taborek — wozy z zaopatrzeniem.

kolet (z fr. collet: kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

żenie (z ukr.) — gna.

komunik (daw.) — jazda, kawalerzyści; podjazd.

na Dolinie Józefata — tj. na Sądzie Ostatecznym, gdzie mają się zebrać wszyscy ludzie, jacy kiedykolwiek żyli.

tentować (z łac.) — dotrzymywać.

congressus (łac.) — zjazd; towarzystwo; najazd.

białogrodzka orda — Tatarzy mieszkający w Białogrodzie; Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.

Niżowi — Kozacy z Niżu, czyli z Siczy Zaporoskiej.

czerń — chłopstwo.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

giaur (z tur., pogard.) — niewierny, chrześcijanin.

jasyr — niewolnicy, jeńcy.

ułus — osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.

wodę na miecze leli — zawarli ugodę.

żenie (z ukr.) — gna.

lama — tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

puszkarz (daw.) — artylerzysta a. rusznikarz.

litaury (z ukr.) — wielkie bębny, kotły.

larum — alarm.

żenie (z ukr.) — gna.

czabańczuk — pasterz stepowy.

surowiec — bicz z surowej skóry.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

kurzeń — oddział kozacki.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

dziryt — włócznia, dzida.

staja a. stajanie — jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

kiścień — rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.

janczarowie (tur.) — piechota turecka.

wilcy — dziś popr. forma M. lm: wilki.

poturczeniec (daw.) — człowiek, który przyjął wiarę i kulturę turecką.

berdysz — szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu , używany przez piechotę do kruszenia zbroi.

handżar a. kindżał — nóż, sztylet, używany często do dobijania rannego przeciwnika.