piernacz — buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

munsztułuk (daw.) — nagroda.

wraży (z ukr.) — wrogi, nienawistny.

śluzy — tu: łzy.

kulbaczyć — siodłać.

zali (starop.) — czy.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

świta (daw.) — odzież wierzchnia, kurtka.

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

armistycjum (z łac.) — zawieszenie broni.

rozhowor (z ukr.) — rozmowa.

ożenić — tu: połączyć.

animalia (łac.) — zwierzęta.

piernacz — buława pułkownikowska kozacka, pełniąca funkcję listu żelaznego, tj. przepustki.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

państwo łubniańskie — posiadłości książęce, okolica Łubniów; Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

zbisurmanić się (daw. pogard.) — zostać muzułmaninem.

Galata — dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

Belial (mit.) — upadły anioł, szatan.

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

rezun (z ukr.) — siepacz, zabijaka.

czerń — chłopstwo.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

bat'ko (ukr.) — ojciec.

Jahorlik — miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

poroh (ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Synopa — miasto w płn. Turcji nad Morzem Czarnym.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

hołubił (z ukr.) — pieścić, pielęgnować.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

I hroszi mało nam daw ataman, bo sam ne maw (z ukr.) — i pieniędzy mało nam dał ataman, bo sam nie miał.

chody (ukr.) — chodź.

Laszka biłoruczka (z ukr., pogard.) — Polka z białymi rękami, arystokratka.

Raszków — miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

kontempt (z łac.) — pogarda, lekceważenie.

sklep niebieski (daw.) — sklepienie nieba, firmament.

zali (starop.) — czy.

kulbaka — wysokie siodło.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

szczo ty (ukr.) — co ty?

Waładynka — rzeczka, dziś na terenie Mołdawii.

Perejasław (dziś ukr.: Perejasław-Chmelnyckij) — miasto na środkowej Ukrainie, ok. 80 km na płd. wschód Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

deliberować (z łac.) — rozmyślać, rozważać.

siła (starop.) — bardzo.

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

spostponować (daw.) — obrazić, zlekceważyć.

podwika (starop.) — kobieta.

biesaga (daw.) — sakwa, juki.

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

sub Jove (łac.) — pod Jowiszem, tj. pod gwiazdami.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza.

mars — ponury, groźny wyraz twarzy.

zali (starop.) — czy.

jagody (daw.) — policzki.

imparitatem zadać (z łac.) — uznać za niegodnego.

rarytet (z łac.) — rzadkość.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Kamieniec Podolski — miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

u did'ka (z ukr.) — u diabła.

Mohylów (dziś ukr.: Mohyliw-Podilskij) — miasto nad Dniestrem, ok. 90 km na płd. wschód od Kamieńca Podolskiego.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

Tatary — dziś popr. forma M. lm: Tatarzy.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

Kahamlik — rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

ninie (daw.) — teraz.

bat'ko (ukr.) — ojciec.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

kosz — obóz.

chutornicy — mieszkańcy chutorów, pojedynczych gospodarstw, oddalonych od wsi, przysiółków.