wraży (z ukr.) — wrogi, nienawistny.
komysz (daw.) — zarośla; kryjówka.
Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.
watażka — dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
łycar (ukr.) — rycerz.
bat'ko (ukr.) — ojciec.
tatarski brzeg — tak nazywano lewy brzeg Dniepru, prawy zwano ruskim.
bohato (z ukr. bahato) — dużo, wiele.
mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
potaż (z hol. pot: garnek; asch: popiół) — popiół, używany w różnych gospodarczych czynnościach, a. naczynie na popiół.
rozhowor (z ukr.) — rozmowa.
buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.
altembas — kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.
kopieniak (daw.) — płaszcz.
szampierz a. sąpierz (starop.: strona w sporze, zawodnik, rywal) — przedstawiciel; bojownik.
duk (z łac. dux) — wódz, książę.
Lach (daw. ukr.) — Polak; tu: D. lm, Lachiw: Polaków.
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
usty — dziś popr. forma: ustami.
z Lachy — dziś popr. forma N. lm: z Lachami.
klemencja (z łac.) — łagodność, pobłażanie.
piław a. pilaw — potrawa z ryżu i baraniny z dodatkiem ryb lub innych mięs, tłusta i ostro przyprawiona.
lacki (daw. ukr.) — polski.
antypast (daw.) — przystawka, przekąska.
Ja jeho znaju (z ukr.) — znam go.
boimo (ukr.) — boimy.
Piławce — wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).
Turki, Tatary i Niemce — dziś popr. forma B. lm: Turków, Tatarów i Niemców.
detyna (z ukr.) — dziecko.
Tatar — dziś popr. forma D. lm: Tatarów.
zali (starop.) — czy.
ad mitiorem et saniorem mentem (łac.) — do spokoju i zdrowego rozsądku.
Mowczy, pope! Ne twoje diło brechniu meni zadawaty! Chody no na dwir, nauczu ja tebe pułkownikiw zaporoskich szanowaty (z ukr.) — milcz, popie. To nie twoje zadanie zarzucać mi kłamstwo. Chodź na dwór, nauczę cię szanować pułkowników zaporoskich.
zhreszy (z ukr.) — zgrzeszy.
urezać (z ukr.) — uciąć.
nie zderżą (z ukr.) — nie dotrzymają, nie dadzą rady.
mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
Sedyte i mowczyte (z ukr.) — siedźcie i milczcie.
nie sumuj (z ukr) — nie smuć się.
worożycha (ukr.) — wróżka.
My Lachiw choczemo rizaty, a ty nasz czołowik (z ukr.) — my chcemy zabijać Polaków, a ty nasz człowiek.
zarizaw (ukr.) — zarżnąłem.
mea culpa (łac.) — moja wina.
delirium (łac.) — szaleństwo.
kontempt (łac.) — obraza, zniewaga, lekceważenie.
efferatam bestiam (łac.) — rozszalałą bestię.
o czasiech — dziś popr. forma Ms. lm: o czasach.
Pax vobiscum (łac.) — pokój wam.
surdo tyranno fabula dicta (łac.) — bajka opowiadana głuchemu tyranowi.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.
sobaka (ukr.) — pies.
kusztyk a. kulawka — kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.
Meni korol pysaw (ukr.) — król mi pisał.
piernacz — buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.
po monastyrach u czernic — po klasztorach u mniszek.
Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.
kupami swawolników — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.
łyczek (daw. pogard.) — mieszczanin.
Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649) — magnat, polityk, wojewoda kijowski.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
Jahorlik — rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.
sekundować (z łac.) — pomagać, towarzyszyć.
siła (starop.) — dużo, wiele.
solenna wotywa — msza uroczysta, odprawiana w szczególnej intencji.
esauł — oficer kozacki.
ja joho lublu, ja ne dla hroszi tutki priszow (z ukr.) — kocham go, nie dla pieniędzy tu przyszedłem.
bat'ko (ukr.) — ojciec.
Lach (daw. ukr.) — Polak; tu: D. lm, Lachiw: Polaków.
czernice — mniszki, zakonnice.
Ne znaju (ukr.) — nie wiem.
bahaćko Lachiw (z daw. ukr.) — dużo Polaków.
Bahato utikło, bahato zabyły (z ukr.) — dużo uciekło, dużo zabili.
hroszy (z ukr.) — pieniądze.
polubił jak detynu ridnuju (z ukr.) — pokochałem jak rodzone dziecko.
Ja pyśmo widdaw (z ukr.) — oddałem list.
łycar (ukr.) — rycerz.
polityka (z łac.) — tu: grzeczność, uprzejmość.
rankor (daw.) — gniew, uraza.
dowcip (daw.) — rozum, rozsądek.
epithalamium (łac.) — pieśń na cześć nowożeńców.
Apollina dla Marsa zaniedbał — tj. sztuki piękne dla wojny.
pohybel (ukr.) — zguba, śmierć.
armować (z łac.) — zbroić, uzbrajać.
Bude taka wijna, jakoi ne buwało (ukr.) — będzie taka wojna, jakiej jeszcze nie było.
na hawrani — na granicy.
Sprawedływe każete, pane. Ne cii teper lude, szczo buwały (z ukr.) — sprawiedliwie mówicie, panie. Nie tacy teraz ludzie, jak dawniej.
Ałe szczoby cij łycar Bohuna ubyw (z ukr.) — ale żeby ten rycerz zabił Bohuna.
kilkodniowy — dziś: kilkudniowy.
armisticium (łac.) — zawieszenie broni.
Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
czernica — zakonnica, mniszka.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo królowej lub księżnej.
zali (starop.) — czy.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
delirium — maligna, brak przytomności.
ordynans (z łac.) — rozkaz.
Kahamlik — rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.
Raszków — miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.