Радаўнiца... Чакаеш яе, рыхтуешся, кожны год iмчыш на могiлкi да родных, як на сустрэчу, спадзяешся на нейкi цуд. Прылятаеш - пальцы рук да болю сцiскаюць халодную агароджу, i разумееш тое, што даўно зразумела, што цяжкiм грузам носiш у сэрцы - сустрэчы нiколi не будзе. Нi-ко-лi! Страшнае гэта слова, бязлiтаснае...

Нiяк не магу да канца разабрацца, што гэта за дзень такi - Радаўнiца? Знешне ён нават падобны на святочны дзень - людзi чыста апранутыя, узрушаныя, кветкi ў руках. Рухавасць, руплiвасць. Нехта падфарбоўвае агароджы, хтосьцi штосьцi садзiць, прыбiрае, выграбае смецце. Людзi вiтаюцца, перагаворваюцца, дзеляцца навiнамi - вясковыя ж могiлкi збiраюць аднавяскоўцаў, землякоў, знаёмых.

I толькi чорныя хусцiны i ўчарнелыя ад гора твары тых, хто нядаўна перажыў пахаванне, напамiнаюць, што лепей бы не было такога свята. I з гэтым нельга не пагадзiцца.

Але Бог стварыў чалавека смяротным, таму такi вось дзень неабходны. Гэты дзень не толькi ўшанаванне памяцi памерлых i забiтых, гэта i праверка нас, жывых, бо, здавалася б, нямая магiла, а можа многае расказаць пра адносiны жывых да мёртвых. I не толькi расказаць, а адказаць на пытанне: "А цi ж людзi мы?.."

Рыхтуюся да Радаўнiцы я загадзя. Купляю штучныя кветкi, вяночак. Запасаюся гарэлкай - яе трэба многа. Потым з жонкай, напярэдаднi Радаўнiцы, едзем на могiлкi, робiм самую чарнавую работу, каб менш пэцкацца на Радаўнiцу.

I вось на дзевяты дзень пасля Вялiкадня - Радаўнiца. Надвор'е ў гэты дзень амаль заўсёды сонечнае - Бог спрыяе.

Гадзiн у дзесяць пачынаюць збiрацца людзi. Хто на падводах, хто на машынах, хто пешшу. Выгружаюць сумкi, клункi, нясуць рыдлёўкi, вёдры, слоiкi з вадой.

Выгружаемся i мы, дастаём з машыны сумкi, усё неабходнае. Заходзiм у загароджу, перахрышчваемся, "вiтаемся" з бацькамi. Штосьцi падчышчаем, падграбаем, выносiм за дарогу сухi шыльнiк. Потым старанна ўпрыгожваем кветнiчак магiлы штучнымi кветкамi, ставiм у слоiку жывыя. Мыем рукi i сцелем посцiлку. Перш-наперш ставiм талерачкi i кiлiшкi бацькам, потым сабе. Выстаўляем з сумкi гарэлку, раскручваем закусь. Налiваем гарэлку бацькам i сабе, дзелiмся з бацькамi i ежай. Яшчэ кладзём iм па фарбаванаму яйку, якiя дзеля гэтага хаваем ад Вялiкадня. Але заседжвацца доўга не ўдаецца, бо магiлы бацькоў знаходзяцца ля самага ўвахода на могiлкi. Людзi iдуць i iдуць на могiлкi, i амаль усе яны ведалi бацькоў жывымi. Вось чаму я загадзя запасаўся гарэлкай - людзей трэба прывiтаць, налiць па чарцы.

Праз нейкi час iдзём ужо мы ад магiлы да магiлы. Усе мае карпiлаўцы, за выключэннем двух-трох чалавек, "адпачываюць" тут. Як цяжка даюцца мне гэтыя пераходы. Колькi цiкавых людзей, на сялянскай мудрасцi i прыродным гумары якiх я выхоўваўся, ляжаць у гэтай зямельцы. Мая вёска заснула векавым сном. Большасць - аджыла адпушчаны Богам век, але ёсць i недажыўшыя не адно дзесяцiгоддзе. Вось - маладзенькая i прыгожая Левандоўская Галя, якая трагiчна загiнула. Тут жа яе бацька, яшчэ не стары чалавек - Левандоўскi Людвiг. А вось мой сусед Мурашка Мiшка. Побач - мой сябар Васiлевiч Барыс i ягоны брат Васiлевiч Лявон, з якiм я па-суседску збiраўся дажываць век. Вось - вясёлая i прыгожая Вера Бабiцкая...

Цяжка, ой як цяжка насiць ад магiлы да магiлы камяк у горле.

Я i акрамя Радаўнiцы часцяком бываю тут, але сёння дзень асаблiвы святочна-жалобны дзень.

Цяжка тут бываць, яшчэ цяжэй ад'язджаць адсюль. Быццам тут застаецца... не, не быццам, а сапраўды тут застаецца частка майго лёсу, частка майго сэрца, частка мяне самога.

Без той святой часткi не было б нi мяне, нi працягу жыцця на зямлi.

КРЫВАПIЎЦЫ

Тое, што свежына ў вёсцы - значная падзея, вядома многiм, нават тым, хто нарадзiўся ў горадзе.

Вяскоўцы ж майго веку i сталейшыя ведаюць, што свежына - гэта яшчэ i своеасаблiвы рытуал.

Па-першае, смалiлi свiнчо не смуроднымi бензiнавымi лямпамi, не з дапамогай газавага балона, якiх тады не было, а звычайнай саломай.

Роўненькую, ад вымалачаных снапоў салому тата трымаў у сухiм месцы спецыяльна для смалення.

Смалiць саломай было марудна, патрабавалася шмат часу i намаганняў, затое сала лiчылася пасля такой працэдуры смачным i здаровым.

Па-другое, у нашай глухой вёсцы тых часоў гарадскiмi харчамi i не пахла, пра многае i не чулi. А калi пахла i чулi - не было грошай, бо бюджэт кожнай сям'i са скрыпам дазваляў купiць самае неабходнае - цукар, соль, муку, боты, ватоўку.

Вось чаму ледзь не ўсёй вёскай збiралiся па чарзе вакол самага галоўнага i, бадай, адзiнага вясковага прысмаку. Але спачатку прыходзiлi толькi мужчыны - у асноўным - "спяцы" па заколцы i разборцы свiннi. I хоць кожны гаспадар дасканала валодаў свяжыннай тэхналогiяй - ад парадаў i прапаноў не было адбою.

I вось парсюк абкочаны, заколаты i пакладзены пасля смалення на нейкiя дошкi цi старыя дзверы для яго разбiрання.

Тут пачыналася галоўнае. Выразаў тата квадратны кавалак грудзiнкi, i ў тое паглыбленне набягала кроў. Бралi мужчыны алюмiнiевы кубачак, зачэрпвалi кроў i па чарзе пiлi яе. Тады гэта лiчылася карысным i неабходным для здароўя чалавека пiтвом.

Я быў у той час хударлявым i даволi бледнатварым хлапчуком, з-за чаго пра мяне чамусьцi, гаварылi: "Белы, як снягiр..."

Мяне гэта здзiўляла, бо снегiры зусiм не белыя...

Вось мне мужчыны i кажуць:

- Ну а ты, снягiр, што стаiш? Пi - пачырванееш!

Мне вельмi хацелася быць падобным на гэтых дужых, рашучых аднавяскоўцаў, i я, перамагаючы нехаценне, зачарэпнуў i выпiў крывi, якая была цёплай i саланаватай...

З часам пастарэла вёска, памаладзелi звычаi, i пра згаданы рытуал болей у нас не чуваць.

АКОПЫ

Акопы... Купалавы Акопы...

Для мяне Акопы iснуюць у трох iпастасях: Акопы тых гадоў, калi Купала знаходзiў тут прытулак для душы, для стварэння лепшых сваiх твораў. Другiя Акопы - Акопы майго дзяцiнства i юнацтва. Трацiя Акопы - сучасныя, даволi штучныя...

Мне помняцца, мяне хвалююць "другiя" Акопы, калi я, малапiсьменны, часцяком забягаў туды, не ведаючы пра святасць гэтага месца, не прачытаўшы яшчэ анiводнага Купалавага радка, хоць чуў, што быў такi паэт, якi наязджаў да сваёй мацi ў Акопы...

Дык чым прыцягвала мяне гэтае месца? Перш за ўсё -сваёй прыгажосцю, утульнасцю. Мне падабалася круглая, застылая, нiбы люстэрка, сажалачка, над якой задуменна звiсалi лiпы. Мяне прыцягваў агромнiсты камень-валун, на якi я любiў ускарабкацца i сядзець, слухаючы птушыныя спевы i шум лiстоты. Але больш за ўсё я любiў пасядзець "у дубе". Дуб гэты стаяў крыху воддаль ад сядзiбы. Нехта некалi не паленаваўся выдзеўбцi ў ягоным ствале нешта падобнае на крэсла, у якiм было вельмi прыемна сядзець. Казалi, што ў гэтым "крэсле" Купала пiсаў свае творы, але гэтая навiна мяне мала хвалявала, i я прыходзiў да дуба не таму, што нейкi там Купала сядзеў у iм, а таму, што мне падабалася ўцiснуцца целам у ствол i нiбы злiцца з магутным волатам-дрэвам.