Wiśniowiecki, Dymitr Jerzy herbu Korybut (1631–1682) — książę, krewny i wychowanek Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), w późniejszych latach wybitny polityk, hetman wielki koronny, wojewoda i kasztelan krakowski, wojewoda bełski, starosta wielu ziem na Ukrainie.

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

glejt (z niem. Geleit: konwój) — przepustka, list żelazny, dokument, zezwalający na przejazd.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

personat — osobistość, ważna i wpływowa osoba.

tołub (daw.) — futro.

ordinarius prowiantmagister (z łac.) — oficer zaopatrzenia.

zali (daw.) — czy, czyż.

kompasja (z łac.) — współczucie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) — ludzie z północy; omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

w drabinkach — tj. na wozie drabiniastym.

kulbaka — wysokie siodło.

bida — bidka, mały wóz, najczęściej dwukołowy, ciągnięty przez jednego konia.

wotum (z łac. votum) — przedmiot, służący do ofiarowania w świątyni, ofiara dziękczynna, najczęściej w formie krzyżyka, różańca, obrazka lub figurki Matki Boskiej, ryngrafu itp.

Salve Regina! monstra Te esse matrem! (łac.) — Witaj, Królowo, pokaż, że jesteś matką (tj. okaż się naszą matką, bądź nam matką); pierwsze słowa średniowiecznej antyfony do Matki Boskiej.

siła (daw.) — dużo, wiele.

instygować (z łac.) — podżegać, namawiać, podjudzać.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

salwa-gwardia — list żelazny, gwarantujący nietykalność.

bojarski — należący do szlachcica ruskiego; tu mowa o zdobyczach z wojny polsko-rosyjskiej.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

Ta, która głowę węża starła — tj. Matka Boska, która pokonała Szatana; nawiązanie do słów skierowanych przez Boga do węża-Szatana w Biblii: „Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie i niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono zmiażdży ci głowę, a ty zmiażdżysz mu piętę” (Rdz 3,15); w XVII w. funkcjonował jeszcze omyłkowy przekład: „ona zmiażdży ci głowę”.

szczegółowie — dziś: szczegółowo.

hufnal — gwóźdź.

Warszycki, Stanisław herbu Abdank (1599–1681) — senator, wojewoda mazowiecki i sandomierski, kasztelan krakowski. Właściciel Dankowa, jedynej w Polsce ufortyfikowanej wsi.

jaszcz (daw.) — skrzynia na dwóch kołach do przewozu amunicji.

azali (starop.) — czy, czyż.

sygnować na Angelus — dawać znaki, że zbliża się pora modlitwy maryjnej „Anioł Pański”, odmawianej tradycyjnie o 6:00, 12:00 i 18:00.

osęka (daw.) — bosak, drzewce z hakiem.

kańczug — bicz z plecionego rzemienia osadzonego na krótkim kiju.

porą — tu: tną, orzą.

krzyw — tu: niechętny, zagniewany.

żołnierzów — dziś popr. forma B. lm: żołnierzy.

siła (daw.) — wiele, dużo.

puszkarz (daw.) — człowiek obsługujący puszkę, czyli działo; artylerzysta a. rusznikarz.

sepet (daw., z tur.) — ozdobny mebel, skrzynka z szufladami na kosztowności.

lafa (daw.) — płaca, żołd.

Furto niebieska! Gwiazdo zaranna! Ucieczko grzesznych! — określenia Matki Boskiej, występujące w litanii.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

rapcie — paski podstrzymujące szablę.

hiperboreowie (z mit. gr.) — mieszkańcy dalekej północy; omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

charakternik — czarownik.

rajtaria — średniozbrojne wojsko konne, posługujące się w walce głównie bronią palną.

definitorium (łac.) — kolegium doradzające przełożonemu klasztoru; tu: miejsce zebrań rady klasztornej.

dobrodziejstwy — dziś popr. forma N. lm: dobrodziejstwami.

jenerał Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

surma — trąba wojskowa; surmów — dziś popr. forma D. lm: surm.

przecz (starop.) — dlaczego, z jakiej przyczyny.

samopięt, samodziesięć (daw.) — w pięciu, w dziesięciu; sam z czterema lub dziewięcioma towarzyszami.

auxilia — pomoc, wsparcie.

kolet (z fr. collet: kołnierz) — strój wojskowy, mundur.

jagody (daw.) — policzki.

aga — tur. tytuł wojskowy, oznaczający dowódcę janczarów.

rychtować — szykować, przygotowywać; tu: ustawiać, celować.

piechota łanowa — wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

vel (łac.) — lub.

Poliocertes własc. Poliorketes (z gr.) — ten, który oblega miasta, zwycięzca oblężeń.

inviolatum (łac.) — nienaruszalny, nietykalny.

niepapista — osoba nie uznająca zwierzchnictwa papieża rzymskiego, nie katolik.

siła (daw.) — wiele, dużo; bardzo.

Warszycki, Stanisław herbu Abdank (1599–1681) — senator, wojewoda mazowiecki i sandomierski, kasztelan krakowski. Właściciel Dankowa, jedynej w Polsce ufortyfikowanej wsi.

akwilon (z mit. rzym.) — zimny, północny wiatr; Akwilon, bóg pólnocnego wiatru, stanowił odpowiednik gr. Boreasza.

trybularz — kadzielnica.

bursztyn i mirra — bursztynu, tak jak i mirry, czyli żywicy krzewu balsamowca, używano jako kadzideł, bo palą się, wydając wonny dym.