fatigo, fatigare (łac.) — męczyć, fatygować.

rajfurską funkcję — funkcję stręczyciela, ułatwiającego innym nierząd.

przezpieczniej (daw.) — bezpieczniej.

zali (daw.) — czy, czyż.

tenor (łac.) — treść, zawartość.

multyplikować (z łac.) — pomnożyć, zwiększyć.

traktować — tu: prowadzić układy.

ująć w kluby (daw.) — wziąć w ryzy, zdyscyplinować.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

rządny (daw.) — porządny, uczciwy, należyty.

auxilium (łac.) — pomoc, wsparcie; tu M. lm auxilia.

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

modestia (łac.) — skromność; tu: umiarkowanie, wstrzęmięźliwość.

strzelba (daw.) — broń palna.

pospolitak — żołnierz pospolitego ruszenia.

Hektor (mit. gr.) — bohater Iliady, najdzielniejszy wojownik trojański, wcielenie cnót rycerskich. Zginął z rąk Achillesa, który pomścił w ten sposób śmierć swojego przyjaciela Patroklosa.

wielka buława litewska — tu: tytuł hetmana wielkiego litewskiego; buława (z tur.) — mała ozdobna maczuga, symbol władzy wojskowej.

ekstraordynaryjny (daw., z łac.) — nadzwyczajny.

niechać (daw.) — odstąpić; por. zaniechać.

per nefas (łac.) — niegodziwie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

potwarz — oszczerstwo, hańba.

rozgartywać (reg.) — odrzucać, rozrzucać.

wojski — urzędnik, zobowiązany do opieki nad pozostałymi w kraju rodzinami szlachty, kiedy ta brała udział w pospolitym ruszeniu.

kolki sparły — o chorobie żołądka, tu eufemistycznie o ciąży.

zali (daw.) — czy, czyż.

bisurmański (daw., pogard.) — muzułmański, dziki.

dyscyplina — krótki bicz z kilkoma rzemieniami, narzędzie kary.

confiteor (łac.) — wyznaję.

ćwik — zuch.

konfident (z łac., daw.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać, powiernik (dziś: donosiciel).

kondemnata — w daw. prawie pol. wyrok skazujący wydawany zaocznie.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

imainować sobie (z łac.) — wyobrażać sobie.

salwować (z łac.) — ratować.

parrycyda (z łac. parricida) — ojcobójca, bratobójca; wróg ojczyzny, zdrajca.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

Kiszkowie — kresowy ród magnacki.

Hiperborejczycy (z gr.) — lud mieszkający na północy; autor określa tak Rosjan, w sposób zawoalowany ze względu na cenzurę carską.

Zołtareńko — własc. Iwan Zołotarenko (zm. 1655), hetman kozacki, stronnik Rosjan, szwagier Bohdana Chmielnickiego. Brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

wolentarz — ochotnik, żołnierz walczący w imię swoich przekonań i nie otrzymujący żołdu.

chorągiew petyhorska — oddział średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.

piechota łanowa — wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.

zalterować się (z łac.) — zmienić się.

supozycja (z łac.) — przypuszczenie.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

petyhorcy — średniozbrojni kawalerzyści w wojsku litewskim.

siła (daw.) — dużo, wiele.

moderowany — tu: wyposażony, uzbrojony.

któren — dziś popr.: który.

kunktatorstwo (z łac.) — zwlekanie, opieszałość.

konfundować (z łac.) — zmieszać, zakłopotać.

kiełznać — wkładać do pyska końskiego kiełzno, element uprzęży służący do kierowania koniem.

mieszkać (daw.) — zatrzymywać się, ociągać się.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

język — jeniec, od którego można wydobyć informacje.

godzinki — modlitwa pochodząca od liturgii godzin, najpopularniejsze są godzinki ku czci Matki Boskiej.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

bożyć się — przysięgać na Boga.

pater noster (łac.) — ojcze nasz; tu: pokuta.

siła (daw.) — dużo, wiele.

surowiec — surowa, niewyprawiona skóra.

znieść — tu: pokonać.

żywić — pozostawić przy życiu, darować życie.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, niepewność.

suponować (z łac.) — przypuszczać.

wiwenda (z łac.) — prowiant, zaopatrzenie.

terror (łac.) — przerażenie, strach.

stradać (daw.) — stracić.

febris (łac.) — gorączka, dreszcze.

konfesja (z łac.) — wyznanie, zeznanie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

konfesata (z łac.) — przesłuchanie.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

owe — dziś popr. forma M. lp r.n.: owo; tj. to.

obuszek — broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

fatigatus (łac.) — zmęczony; tu M. lm fatigati: zmęczeni.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

egzystować — tu: istnieć, funkcjonować.

kondycja (z łac.) — warunek.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

zali (daw.) — czy, czyż.

siła (daw.) — dużo, wiele.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

organki — działo, używane w XVI i XVII w., złożone z wielu luf karabinowych na jednym łożu, ładowane od przodu i odpalane wspólnym lontem.

drabant (z niem.) — żołnierz pieszy, żołnierz straży przybocznej.

kondycja (z łac.) — warunek.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

jakimi słowy — dziś popr. forma N. lm: jakimi słowami.

srom (daw.) — wstyd; tu: przyzwoitość.

sfolżała — zelżała, złagodniała.

rękodajny — dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.

paroksyzm — atak choroby, drgawki.

jutro febry nie mam — niektóre choroby, jak febra czyli malaria, objawiają się regularnymi atakami dreszczy co 3 lub 4 dni. Ma to związek z namnażaniem się wirusa we krwi chorego.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

suplikant (z łac.) — proszący.

miles praeciosus (łac.) — bezcenny żołnierz.

parol (z fr.) — słowo honoru.

kuczy — przykrzy.