kulbaka — siodło.

harap — bat.

siła (daw.) — dużo, wiele.

terror, terroris (łac.) — strach, trwoga, przerażenie.

arkan — bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

taki (reg.) — jednak.

sahajdak (z ukr.) — kołczan, futerał na łuk i strzały.

samopał — długa prymitywna broń palna, używana w XVI-XVII w.

auxilium (łac.) — pomoc, wsparcie; tu M. lm auxilia.

aga — turecki tytuł wojskowy, oznaczający dowódcę janczarów.

dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy) — piękny rasowy koń paradny.

ordyniec — Tatar, członek ordy tatarskiej.

rapier — broń o długiej, prostej, obosiecznej klindze, dłuższa niż szabla, używana w XVI i XVII w.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

potwarz — oszczerstwo.

ante omnia (łac.) — przede wszystkim.

sukurs (z łac.) — pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

siła (daw.) — dużo, wiele.

arkan — bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

bojar — szlachcic ruski.

kładnąc — dziś popr.: kładąc.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

list żelazny — dokument, zezwalający na przejazd.

kaleta — kieszeń, sakiewka.

pomieniać się (daw.) — zamienić się.

piernacz — buława pułkownikowska kozacka, pełniąca także funkcję listu żelaznego, gwarantująca bezpieczeństwo i swobodny przejazd.

kindżał — długi nóż, często zakrzywiony.

kęsim (z tur. kesim: ucięcie) — ścięcie głowy, śmierć.

żgnąć — ukłuć, ukąsić.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

rab (daw.) — niewolnik.

cisawy — czerwonobrunatny.

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

magna pars (łac.) — duża część.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga; tu: placówka.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

kompasja (łac.) — współczucie.

imainować sobie (daw., z łac.) — imaginować sobie, wyobrażać sobie.

rzechotanie się — rechotanie, śmiech.

znosić — tu: zwalczać.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

dobrudzcy Tatarzy — orda tatarska z zachodu, terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.

czerwony ptak — ogień, pożar.

mołodycia (daw. ukr.) — dziewczyna.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

Szeremet — własc. Szeremietiew, Wasilij Borisowicz (1622–1682), naczelny wódz południowej części armii rosyjskiej podczas wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667. Walczył z wojskami polskimi, tatarskimi i kozackimi. Po dwumiesięcznej bitwie pod Cudnowem dostał się do niewoli tatarskiej, w której zmarł.

spyża (daw.) — prowiant, żywność.

kałdun (reg., pogard.) — brzuch.

Zamoyski, Jan Sobiepan herbu Jelita (1621–1665) — III Ordynat zamojski, podczaszy wielki koronny, krajczy wielki koronny, generał ziem podolskich, później także wojewoda sandomierski i kijowski; zachował wierność Janowi Kazimierzowi podczas potopu szwedzkiego.

kolegiata — wyróżniony, ważny kościół, przy którym zbiera się rada duchownych, tzw. kapituła kolegiacka.

bursa — internat, dom dla studentów.

kindżał — długi nóż, często zakrzywiony.

królewiątko — tak określano szczególnie bogatych i wpływowych magnatów, dla podkreślenia, że są niewiele mniej potężni od króla.

lubo (daw.) — chociaż.

panienki francuskiej, która, lubo w innym zakochana — mowa o Marii Kazimierze d'Arquien (1641–1716), damie dworu królowej Marii Ludwiki Gonzagi, późniejszej królowej Marysieńce Sobieskiej. Jej pierwszym mężem, zgodnie z wolą jej opiekunki Marii Ludwiki, był właśnie Jan Zamoyski. Tym innym był oczywiście Jan Sobieski, z którym wzięła ślub potajemnie w miesiąc po śmierci Zamoyskiego.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

kontent (daw., z łac.) — zadowolony.

powiadał się zwyczajnym szlachcicem — tj. mówił, że jest zwykłym szlachcicem.

Wiśniowiecka, Gryzelda Konstancja z domu Zamoyska (1623–1672) — księżna, żona księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), matka przyszłego króla Polski, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

inkursja (z łac.) — najazd, napad.

grubianitatis (daw., neol. na wzór łac.) — grubiaństwo, nieokrzesanie, chamstwo.

kontempt (z łac.) — obraza, pogarda, lekceważenie.

jeno (daw.) — tylko.

osiąść na koszu — zostać starą panną.

jeszcze w tej gruszce białe ziarnka być muszą — tj. jeszcze jest młoda, niedojrzała.

przed inkursją hultajską — tj. przed powstaniem kozackim 1648 r.

zali (daw.) — czy, czyż.

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

panna na respekcie — kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.

klucz (daw.) — większy majątek ziemski, złożony z kilku wsi lub folwarków.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

siła (daw.) — dużo, wiele.

awizy — listy z informacją.

w czasiech — dziś popr. forma Ms. lm: w czasach.

parol (z fr.) — słowo honoru.

afekt (z łac.) — uczucie.

tenuta (z wł.) — czynsz dzierżawny.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

wniki — wnyki, pułapka.

wnicznik — myśliwy.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

periculum (łac.) — niebezpieczeństwo.

pro forma (łac.) — dla formy, tymczasowo; wstępnie.

niesubordynacja (z łac.) — nieposłuszeństwo.

familiant — szlachcic z bogatego i wpływowego rodu.

decorum, decori (łac.) — tu: przyzwoitość.

siła (daw.) — dużo, wiele; bardzo.

surowie — dziś popr.: surowo.

argumentum (łac.) — argument.

Kupido (mit. rzym.) — Kupidyn a. Amor, bożek miłości, odpowiednik gr. Erosa.

lata jeno ponoś niedobrane — Michał Korybut Wiśniowiecki miał w 1656 r. 16 lat, byłby zatem młodszy od Anusi Borzobohatej-Krasieńskiej o ok. 9 lat.

partii godnej Wiśniowieckiego — Michał Korybut Wiśniowiecki, wstąpiwszy na tron polski, poślubił arcyksiężniczkę austriacką Eleonorę Habsburżankę (1653–1697).

primo (łac.) — po pierwsze.

secundo (łac.) — po drugie.

ubezpieczać się — tu: uważać się za bezpiecznego, lekceważyć niebezpieczeństwo.

parol (z fr.) — słowo honoru.

taki (reg.) — jednak.

łuby — kosze, bagaże.

grubian — dziś popr.: grubianin, tj. cham, nieokrzesany, nieuprzejmy.

pyśmo (ukr.) — list.

periculum (łac.) — niebezpieczeństwo; tu B. lm pericula: niebezpieczeństwa.