regimentarz — zastępujący hetmana; w 1648 r., po wzięciu hetmanów do niewoli przez Tatarów, regimentarzami zostali Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski (1618–1656), Aleksander Koniecpolski (1620–1659) i Mikołaj Ostroróg (1593–1651).

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

wotywa — msza odprawiana w szczególnej intencji, z jakiejś szczególnej okazji.

Pater noster (łac.) — Ojcze nasz.

delia (daw.) — rodzaj płaszcza.

altembas — kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

inkomodować (z łac.) — niepokoić, męczyć, sprawiać kłopot.

polityczny (z łac.) — uprzejmy, grzeczny, obyczajny.

personat (z łac.) — osobistość, ważna osoba.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

suma — uroczysta msza odprawiana w południe.

zali (daw.) — czy, czyż.

królowę — dziś popr. forma B. lp: królową.

polewka (daw.) — zupa, potrawa.

Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) — księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.

Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

Patrzy na to ten człowiek — ten człowiek na to wygląda; wygląda na takiego, który mógł to zrobić.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

Si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae (łac.) — choćby cały świat się zawalił, on zginie w ruinach nieustraszony; słowa rzym. poety Horacego.

Mater mea de domo Kiemliczówna est — moja matka jest z domu Kiemliczówna.

łgarstwo zadawać — zarzucać kłamstwo, oskarżać o kłamstwo.

kolorysta — ten, kto koloryzuje; kłamca.

wyrostek (przestarz.) — nastolatek, chłopak.

memoria fragilis est (łac.) — pamięć jest krucha.

de publicis (łac.) — o sprawach publicznych.

oponować się (z łac.) — tu: walczyć, stawać zbrojnie; opowiedzieć się, poprzeć kogoś czynem.

deputat (z łac.) — wysłannik, przedstawiciel.

Maiestas infracta malis (łac.) — majestat zwycięża zło.

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

Proteusz (mit. gr.) — bóstwo morskie, syn Posejdona, pasterz fok, potrafił przewidywać przyszłość i przybierać różne postaci.

któren — dziś popr.: który.

abominacja (z łac.) — obrzydzenie, wstręt.

klemencja (z łac.) — łagodność, miłosierdzie, pobłażanie.

siła (daw.) — dużo, wiele; bardzo.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

curasque gerens, animosque viriles (łac.) — dźwigająca troski i obdarzona męstwem; słowa rzym. poety Wergiliusza.

kandor (z łac.) — poczciwość, prawość.

protektorów, jako u Angielczyków — nawiązanie do postaci Olivera Cromwella (1599–1658), polityka, który doprowadził do postawienia przed sądem i stracenia króla Karola I Stuarta (1600–1649), a następnie przyjął tytuł protektora (tj. regenta) Anglii, Szkocji i Irlandii; Cromwell jest też odpowiedzialny za ludobójstwo, popełniane na irlandzkich katolikach.

zali (daw.) — czy, czyż.

zdawa — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: zdaje.

Nulla sors longa est, dolor et voluptas invicem cedunt. Ima permutat brevis hora summis (łac.) — słowa Seneki Młodszego (4–65 n.e.): Żaden los nie trwa długo, cierpienie i rozkosz na przemian następują po sobie. W ciągu jednej krótkiej godziny wszystko może się zmienić.

inter regna (łac.) — w granicach królestwa.

majestatu być protektorem — tj. być opiekunem króla.

Quod attinet (łac.) — co dotyczy.

dragonia — wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.

zawotować (z łac.) — tu: podjąć decyzję, przegłosować.

lafa — żołd.

fructum (łac.) — owoc; tu B. lm fructa: owoce.

sicut fulgur exit ab occidente et paret usque ad orientem (łac.) — pojawia się jak błyskawica na zachodzie i świeci aż na wschodzie; cytat z Biblii (Mt 24, 27).

z Kozaki — dziś popr. forma N. lm: z Kozakami.

inter regna — w granicach królestwa.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

krotochwila (daw.) — żart.

terminy — tu: trudne sytuacje.

rękodajny — dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.

Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) — księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.

do dnia — o świcie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

hazard (daw.) — ryzyko.

parafanały (z łac.) — własc. paraphernalia; majątek osobisty żony, wniesiony przez nią w małżeństwo, ale nie zaliczający się do posagu; najczęściej stroje, meble i biżuteria.

obuszek — broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

któren — dziś popr.: który.

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

krotochwilny — żartowniś, dowcipny.

u księcia wojewody wileńskiego — u Janusza Radziwiłła herbu Trąby (1612–1655), hetmana wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego.

Kiejdany (lit. Kėdainiai) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) — ludzie z północy; omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

kawalkatą — kawalkada, grupa jeźdźców.

inter regna (łac.) — w granicach królestwa.

okiść — ciężki śnieg na gałęziach drzew.

gardła unosić — ratować życie, uciekać.

siła (daw.) — dużo, wiele.

z ócz — dziś popr. forma D. lm: oczu.

werdo a. werda (daw., z niem. wer da: kto tu) — okrzyk strażników: kto idzie.

kulbaka — wysokie siodło.

język — tu: żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

imainować (z łac.) — wyobrażać sobie.

zali (daw.) — czy, czyż.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.