deputat (z łac.) — wysłannik, przedstawiciel.

egzakcja (z łac. exactio: pobór, nadzór) — ściąganie podatku na wojsko.

Gradyw (mit. rzym., z łac. gradivus: kroczący na przedzie) — przydomek Marsa, boga wojny.

siostrzan — siostrzeniec.

stentorowy głos — głos gromki, donośny jak głos Stentora, herolda opisanego w Iliadzie.

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

splantować — wyrównać grunt; tu: zrównać z ziemią, pokonać.

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

regimentarz — zastępca hetmana; tymczasowy dowódca; określenie używane w XVII–XVIII w.

zali (daw.) — czy, czyż.

in liberis suffragiis (łac.) — w wolnych wyborach.

inwidia (z łac.) — zazdrość, zawiść.

unanimitate (łac.) — jednomyślnie, jednogłośnie.

vivat (łac.) — niech żyje.

dux (łac.) — wódz.

modestia (łac.) — skromność.

przyrodzenie (daw.) — natura, charakter, właściwości.

tentować (z łac.) — zabiegać, starać się.

przecz (daw.) — dlaczego.

fatum (łac.) — los; tu M. lm fata.

dyskordia (z łac.) — niezgoda, skłócenie.

buńczuk — drzewce zakończone kulą lub grotem, ozdobione końskim włosiem, symbol władzy wojskowej.

konfidencja (z łac.) — zaufanie, zażyłość.

wiwenda (daw., z łac.) — żywność, prowiant.

siła (daw.) — wiele, dużo.

vacans (łac.) — wolne miejsce, wakat.

oktawa — własc. oktawa kolubryna, działo średniej wielkości, kalibru do 70 mm.

nunquam (łac.) — nigdy.

fawor (z łac.: przychylność, życzliwość) — wyróżnienie.

Honores mutant mores (łac.) — godności zmieniają obyczaje.

exemplum (łac.) — przykład; tu: przykładem jest.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

paralusa (daw.) — paraliż; do paralusa: do cholery, do diabła.

stojąć — stoją ci.

znosić — rozbijać, pokonywać.

et haec facienda, et haec non omittenda (łac.) — i to trzeba zrobić, i tamtego nie zaniedbać.

stawa — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: staje.

spyża (daw.) — prowiant, żywność.

zali (daw.) — czy, czyż.

berdysz — szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu, używany przez piechotę do kruszenia zbroi.

towarzysz — rycerz, szlachcic, służący w wojsku z własnym wyposażeniem i pocztem.

siła (daw.) — wiele, dużo.

kupy swawolne — oddziały, które odłączyły się od swojej armii.

tentować (z łac.) — próbować.

Radziwiłł, Michał Kazimierz herbu Trąby (1635–1680) — krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią.

nec Hercules contra plures (łac.) — nawet Herkules na nic przeciw wielu.

konie petyhorskie — średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.

potraw — siano z drugich sianokosów.

wolentarz — ochotnik, wolontariusz.

Minerwa nad Marsem przemaga — mądrość góruje nad walecznością; Minerwa (mit. rzym.) — bogini mądrości, odpowiednik gr. Anteny; Mars (mit. rzym.) — bóg wojny, odpowiednik gr. Aresa.

pro publico bono (łac.) — dla dobra wspólnego.

pro memoria (łac.: dla pamięci, na pamiątkę) — tu: nauczka.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

wyekspediować (z łac.) — wyprawić, wysłać.

dragonia — wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

Nebaba, Martyn (zm. 1651) — ataman kozacki, jeden z przywódców powstania Chmielnickiego.

północne zastępy — omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

Radziejowski, Hieronim (1612–1667) — stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi.

zali (daw.) — czy, czyż.

intrata (z łac.) — dochód.

ma foi (fr.) — słowo daję, dalibóg, doprawdy.

de publicis (łac.) — o sprawach publicznych.

trabant (daw.) — żołnierz straży przybocznej.

wyimainować sobie (z łac. imagino, imaginare) — wyobrazić sobie.

Mazarin, Jules (1602–1661) — własc. Giulio Raimondo Mazzarini, Włoch, francuski kardynał, pierwszy minister i reformator Francji, którą faktycznie rządził w zastępstwie małoletniego Ludwika XIV.

arkana (z łac. arcanum) — tajemnice, sekrety.

quo modo (łac.) — jakim sposobem.

Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) — księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.

Cinq-Mars — Henri Coiffier de Ruzé, markiz de Cinq-Mars (1620–1642), faworyt Ludwika XIII Burbona, króla Francji, zorganizował spisek przeciwko kardynałowi Richelieu, został ujęty i ścięty. Plotkowano o jego romansie z Marią Ludwiką Gonzagą i o tym, jakoby ich nieślubną córką miała być dama dworu Marii Ludwiki, Maria Kazimiera d'Arquien, późniejsza żona Jana III Sobieskiego.

hic mulier (łac.: ten kobieta) — mężna, wojownicza kobieta, herod-baba.

partyzantka (daw.) — stronniczka, zwolenniczka.

comme otage (fr.) — jako zakładnik.

polityka (daw., z łac.) — uprzejmość, dobre obyczaje.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza, obrzydzenie.

Radziejowski, Hieronim (1612–1667) — stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi.

siła (daw.) — wiele, dużo.

inwidia (łac.) — zazdrość, zawiść.

Horribile dictu et auditu (łac.) — okropnie mówić i słuchać.

synowica (daw.) — bratanica.

Diana (mit. rzym.) — bogini łowów, odpowiednik gr. Artemidy.

Akteon (mit. gr.) — myśliwy z Teb, przypadkowo zobaczył Dianę (Artemidę) w kąpieli, za to świętokradztwo został zamieniony w jelenia i rozszarpany przez własne psy.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

książę Michał — Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

instancja (daw., z łac.) — wstawiennictwo, poparcie.

Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) — księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.