kosy — skośny a. zezowaty.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

kostera — ryzykant, hazardzista, szuler.

Zołtareńkowi — wojska Iwana Zołotarenki (zm. 1655), hetmana kozackiego, stronnika Rosjan, szwagra Bohdana Chmielnickiego; Zołotarenko brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa.

kolokacja (z łac. collocatio: umieszczenie, ustawienie) — tu: współwłasność.

Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w.

privatim (łac.) — prywatnie.

auxilium (łac.) — pomoc; tu B. lm auxilia.

komunik — jeździec, kawalerzysta a. jazda, kawaleria.

wolej — lepiej; lepiej by było, żeby.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

zali (daw.) — czy, czyż.

insultować (łac.) — znieważać, obrażać.

insultum (łac.) — zniewaga; tu B. lm insulta: zniewagi.

Panno Mądra — jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii.

kupy swawolne — oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

chudoba — niewielki majątek, inwentarz.

Panno Można — jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii.

Zołtareńkowi — wojska Iwana Zołotarenki (zm. 1655), hetmana kozackiego, stronnika Rosjan, szwagra Bohdana Chmielnickiego; Zołotarenko brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa.

imieniowi — popr. forma C. lp: imieniu.

siła (daw.) — wiele, dużo.

z waszecia go traktować — zwracać się go niego: waszeć, jak do prostego szlachcica.

pod wiechami — tj. w karczmach, których znak rozpoznawczy stanowiła wiecha, czyli wieniec albo przyozdobione drzewko, umieszczone nad wejściem.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

personat (z łac.) — ważna osobistość.

foryś — konny pachołek, pomocnik stangreta.

konfidencja (z łac.) — zaufanie, zwierzenie.

inkomodować (z łac. incommodum: niedogodność) — narażać na niewygody.

konfident (z łac., przestarz.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel).

partyzant (daw., z fr.) — stronnik, zwolennik.

zali (daw.) — czy, czyż.

dyzgust (z łac.) — niechęć, wstręt.

obywatelów — dziś popr. forma D. lm: obywateli.

substancja (daw., z łac.) — majątek, dobra materialne.

do sprzętów i omłotów — do czasu zwiezienia plonów i wymłócenia zboża.

krescencja (z łac.) — plon, urodzaj.

statek a. statki — sprzęt domowy, naczynia, narzędzia.

towarzysz — rycerz, szlachcic, służący w wojsku z własnym wyposażeniem i pocztem.

rękodajny — dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.

w niebiesiech (daw.) — dziś popr. forma Ms. lm: w niebiosach.

wiwenda (daw., z łac.) — żywność, prowiant.

siła (daw.) — wiele, dużo.

nie staje (daw.) — brakuje.

szturmak — tu: broń palna z rozszerzoną u wylotu lufą używana w XVII i XVIII w.

Zwierciadło sprawiedliwości — jedno z określeń Matki Boskiej w litanii.

azali (daw.) — czyż, czy.

dyferencja (z łac.) — różnica zdań, spór.

siła (daw.) — ile; wiele, dużo.

ordynans (z łac., daw.) — rozkaz.

ci, którzy świętych młodzianków za Herodowym ordynansem wycinali — wg Biblii, po usłyszeniu proroctwa Trzech Króli, że narodził się nowy król żydowski, król Herod kazał swoim żołnierzom zabić wszystkich małych chłopców; Maria i Józef uratowali wówczas nowonarodzonego Jezusa Chrystusa dzięki anielskiemu ostrzeżeniu i ucieczce do Egiptu.

szlachcic chodaczkowy — ubogi, prosty szlachcic.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

Zołtareńkowi — wojska Iwana Zołotarenki (zm. 1655), hetmana kozackiego, stronnika Rosjan, szwagra Bohdana Chmielnickiego; Zołotarenko brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) — ludzie z północy; omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

admiracja (z łac.) — podziw, uwielbienie.

polityka (z łac.) — uprzejmość, dobre obyczaje.

Rewera Potocki — Stanisław Potocki herbu Pilawa, zwany Rewera (1579–1667), hetman wielki koronny, wojewoda krakowski, kijowski, podolski i bracławski, uczestnik wielu wojen, uratował króla Jana II Kazimierza pod Zbarażem; przydomek Rewera pochodzi od jego ulubionego powiedzionka re vera (łac.: w rzeczy samej, zaprawdę).

promulgować (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiam, obwieszczam) — ogłosić.

deputat (z łac.) — przedstawiciel, wysłannik.

skuwki na rzędzikach — elementy końskiej uprzęży, wykonane ze srebra.

periculum in mora (łac.: niebezpieczeństwo w zwłoce) — niebezpiecznie jest zwlekać.

towarzysz — rycerz, szlachcic, służący w wojsku z własnym wyposażeniem i pocztem; towarzyszów — dziś popr. forma G. lm: towarzyszy.

pocztowy — członek pocztu, sługa.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

Trubecki, Aleksiej Nikitycz herbu Pogoń Litewska (ok. 1600–1680) — ostatni książę Księstwa Trubeckiego w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1634–1645) i później w granicach Rosji (1660–1672), ojciec chrzestny cara Piotra I, w czasie wojny polsko-rosyjskiej dowodził południową grupą wojska carskiego, do historii przeszła tzw. rzeź Trubeckiego w Mścisławiu.

Buturlin, Wasilij Wasiljewicz (zm. 1656) — rosyjski bojar, dyplomata i wojskowy, w czasie ugody perejasławskiej w 1654 przyjął przysiegę od starszyzny kozackiej na wierność państwu moskiewskiemu, na poczatku wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667 wraz z Bohdanem Chmielnickim dowodził połączonymi wojskami rosyjsko-ukraińskimi.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

Stanisław Potocki herbu Pilawa, zwany Rewera (1579–1667) — hetman wielki koronny, wojewoda krakowski, kijowski, podolski i bracławski, uczestnik wielu wojen, uratował króla Jana II Kazimierza pod Zbarażem; przydomek Rewera pochodzi od jego ulubionego powiedzionka re vera (łac.: w rzeczy samej, zaprawdę).

Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) — ludzie z północy; kolejne omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

awizy (z fr. avis: zdanie, ostrzeżenie, doniesienie) — pisemne zawiadomienia.