Нястрымная людская фантазiя дадавала на месцах усялякiя новыя падрабязнасцi да гэтых апавяданняў, i так па драбочку вырысавалася вялiкая, жудасная карцiна, у якой прадугледжаны быў нават колер неба.
Хто меў у запасе якую сякую капейку, пачаў прапiваць яе.
- Навошта тыя грошы, канец свету...
Хто павiнен быў узараць якую лагчынку, спасылаўся таксама на канец свету. Адным словам - разлад быў немалы.
Здарылася так, што - тады самалётаў яшчэ не было, - з Ковенскай крэпасцi вайсковыя ўлады пусцiлi паветраны шар, аэрастат. Пад гэтым шарам быў падчэплены вялiкi кош, а ў iм сядзела трое вайскоўцаў. Была ў iх труба, каб даваць сiгнал у выпадку патрэбы, быў канат, каб людзi з зямлi маглi прыцягнуць шар да зямлi, калi з каша выкiнуць канец. Паколькi i газет у нас нiхто не выпiсваў, пра такую падзею нашы вяскоўцы нiчога не ведалi i не чулi.
Паветраная плынь панесла гэны шар на поўдзень ад Коўна. Несла, гнала яго i падагнала да нашых мясцiн. Тым часам у тым шары нешта сапсавалася, i з яго памалу пачаў выходзiць газ, якiм ён трымаўся на вышынi. Заўважыўшы гэта, аэранаўты вырашылi, што iм трэба ў прыдатным месцы апусцiцца на зямлю, каб ратаваць жыццё. Нашы Агароднiкi iм зверху, з неба, спадабалiся. Вайскоўцы выкiнулi з каша канец каната i пачалi трубiць у трубу, каб звярнуць увагу людзей на канат, каб людзi прыцягнулi iхнi шар да зямлi.
Але людзi страшэнна напалохалiся. Пачуўшы трубныя гукi, згадаўшы апавяданнi розных бадзяг-вандроўнiкаў, яны падумалi, што сапраўды пачаўся канец свету, што гэта "анёл боскi" лётае над iмi i заклiкае на страшны суд.
Нiхто да таго каната блiзка не падышоў, усе кiнулiся ў хаты, пабралi абразы, павыносiлi на панадворак, укленчылi i, як хто ўмеў, пачалi малiцца. Жуда была страшэнная. Мне здавалася, што аж зямля пада мной калышацца, вагаецца. Каровы рыкалi, сабакi гаўкалi, куры ўзляталi на платы i стрэхi з гучным кудахтаннем. Здавалася, што i сонца свецiць слабей i зусiм не грэе...
Адзiн наш жыхар, Мацей Юц, замест абраза схапiў качаргу. З ёй i стаяў, укленчыўшы, на панадворку.
Тым часам паветраны шар адагнала ад нашай вёскi ў канец поля, пад Манькавiчы. А было ж там урочышча, якое звалi Гарэлым балотам. Чаму Гарэлым? Бо калiсьцi хлопцы, пасвячы конi, упалiлi торф на тым балотцы. Гарэла яно гады, пэўна, два, зiмой i летам. Калi торф выгараў, увесь верх, разам з лесам, абрушыўся ў тую выгарыну. Толькi верхавiны дрэў засталiся на ўзроўнi зямлi. Таму i пайшла ў нас назва - Гарэлае балота.
Пакруцiўшыся над гэтым урочышчам, канец каната зачапiўся за нейкую верхавiну, пасля чаго шар павольна апусцiўся на дол.
Павылазiўшы са свайго каша, аэранаўты забралi свае прылады, трубу i прыйшлi пехатой у нашу вёску, каб адпачыць i падсiлкавацца. Прыйшоўшы ў вёску, яны i пабачылi, якое там адбываецца багамолле. Тут адзiн "анёл боскi" i пачаў лаяцца, ды так, як да таго ў нас нiхто нiколi не лаяўся. Пры тым ён усё пытаўся:
- Чаму вы за канат не цягнулi?
Тады толькi ўсе зразумелi, што гэта нiякiя не анёлы, калi так добра ўмеюць сварыцца. Сталi ўсе па адным уставаць, заносiць у хаты абразы. Так пачаўся, так i скончыўся "страшны суд" у нашай вёсцы. Але не канчаўся ён доўга для таго дзядзькi Мацея, якi жыў у канцы вёскi. Вясковыя дуронiкi, пабачыўшы здаля дзядзьку Мацея, кленчылi на зямлю, узяўшы ў рукi якiя кiйкi. Гэта нагадвала тое, як Мацей калiсьцi стаяў, укленчыўшы, з качаргой у руках.
Бацькi ды наогул старэйшыя людзi-суседзi за такiя камедыi не хвалiлi дуронiкаў, а давалi або пугай пад лыткi, або жыгучкай у штаны. Сапраўды, чаго ж там выскаляцца са старога: не адзiн ён тады настрашыўся. Уся грамада страху мела больш, чымсьцi трэба...
Незапрошаныя вiзiцёры
Сучасныя юныя чытачы i, праўду кажучы, многiя дарослыя людзi, не ведаюць, не ўяўляюць сабе, як цяжка было ў перадрэвалюцыйным часе знайсцi якую добрую кнiжку для чытання. Вясковыя дзецi бачылi фактычна толькi адны школьныя падручнiкi, ды i тых было небагата: кнiга для чытання, задачнiк i "закон боскi". Бiблiятэк для рабочых i сялян, асаблiва ў сельскай мясцовасцi, не было нiдзе нiводнай. Паны мелi ўласныя вялiкiя i багатыя бiблiятэкi ў сваiх палацах, але туды простых людзей нiхто не дапускаў. Ды i большая частка кнiг у панскiх бiблiятэках была на замежных, не зразумелых нашаму народу мовах. Адзiныя даступныя кнiжкi, якiя прадавалiся па капейцы за штуку на ўсiх кiрмашах i фэстах, гэта казкi пра Баву Каралевiча, Еруслана Лазаравiча i падобныя да iх. Толькi напярэдаднi рэвалюцыi пачалi з'яўляцца iншыя танныя выданнi, галоўным чынам, маленькiя апавяданнi Льва Талстога.
Нас, дзяцей, цiкавiлi кнiгi ўсялякiя. Нам дужа хацелася даведацца, якiя краiны ёсць на свеце, якiя там людзi i як жывуць. Аб тым, што ў тых краiнах жывуць не так, як у нас, мы добра ведалi ад сваiх землякоў, якiя ездзiлi на заработкi ў Амерыку i ў iншыя краiны. А потым мы сяды-тады бывалi ў князеўскай аранжарэi - велiзарнай i багатай пабудове, дзе бачылi, напрыклад, пальмы, метраў па пяць-шэсць вышынёй, бачылi пярцовае дрэва, бачылi незлiчоную колькасць розных кветак трапiчных краiн, з дзiвоснымi формамi, колерамi i пахам. А садоўнiк, чалавек вельмi культурны i добры, расказваў нам пакрысе пра кожную з тых краiн...
I вось даведалiся мы аднойчы ад княгiнiнага кухара Караля, што ў палацы ёсць вялiкi пакой-кабiнет нябожчыка-князя, а ў iм усе сцены застаўлены вялiзнымi шафамi, а ў тых шафах - кнiгi, кнiгi, кнiгi... Папера ў тых кнiгах, як скура, вырабленая. Аздоблены яны i золатам, i срэбрам, i ўсiмi колерамi, якiя толькi ёсць на зямлi i на небе... Сама княгiня iх, бадай, не чытае. А больш нiкому не дазволена браць кнiгi ў рукi. Толькi адна глухая пакаёўка, панi Марцэля, якая i пры князю там усё даглядала, зрэдку заходзiць у той пакой i выцiрае пыл са сталоў i з палiц. А яшчэ стаяць там зробленыя з каменя, з мармуру, статуi тых людзей, якiя пiсалi кнiгi для князеўскай бiблiятэкi. Яны i вартуюць цяпер гэтыя кнiгi, праганяюць усiх, хто не ўмее з iмi абыходзiцца... I гэта не ўсё. Пасярэдзiне таго пакоя - высокае крэсла на кольцах, у якiм князя вазiлi да стала, па пакоях, бо ў апошнiя гады свайго жыцця хадзiць ён не мог... Людзi цiхенька казалi, што гэта лёс князя пакараў за тое, што, быўшы царскiм мiнiстрам унутраных спраў, ён вельмi многа нявiнных душ загубiў, пазаганяў на катаргу або i на шыбенiцу паслаў...