Выбралiся мы на выган. Там яны ўсе да травы. Нездарма ж i пра людзей гавораць, калi iх да чаго вельмi цягне: "Прыпаў да гаворкi, як гусi да травы..."
Я тым часам бадай зусiм ачуняў. Пачаў разглядаць, дзе што робiцца, як конiкi свiргочуць i скачуць з травiнкi на травiнку, як божая кароўка клапатлiва аглядае нейкую зёлку, як плiсачка круцiць сваiм хвосцiкам, а сама нiбыта паклоны адбiвае... Колькi ўсяго цiкавага!
Пачакаўшы, паехалi людзi з суседнiх вёсак нашай дарогай у мястэчка. Едучы, яны злазiлi з вазоў, адчынялi вароты, за якiмi была ярына. Праехаўшы, зачынялi вароты i тады толькi садзiлiся на воз. Але адзiн нейкi нявывалака, праехаўшы, за сабой вароты не зачынiў, паленаваўся. Сеў сабе i паехаў сваёй дарогай. Магчыма, ён разважаў так, што пастушок зачынiць вароты. А пастушок гэты i не здагадаўся.
Наш гусак, пабачыўшы адчыненыя вароты, адразу да iх i падаў сiгнал: "Го-го-го!", гэта значыць - "за мной усiм родам!". Так увесь род гусiны i падаўся праз вароты ў ярыну. А там, ля самага плота, Жаўняроў авёс. Ды такi авёс - цёмна-зялёны, як трысцё.
Прыпаўшы да таго аўса, мае гускi зусiм замоўклi. Яны елi, елi. Клалiся на авёс, адпачывалi. Пасля зноў уставалi, зноў елi.
Раптам з'явiлася старая Жаўнярыха. Яна толькi выгукнула:
- А божухна, а лiтасцiвы!
Пасля схапiла нейкую парканiну i пачала латашыць маiх гусак. А мне ж дадзены наказ - баранiць гусей i ад людзей i ад бобiкаў. Я са сваiм пруточкам да яе ды ў голас:
- Што вы робiце! Гэта мае гусi!
- Ах, твае? Гэта твае гусi? Дык на ж i табе!
Тут парканiна загуляла па маiх баках. Ужо ж яна мяне так перыла, так пляжыла, што жывога месца на мне не засталося. Гусi тым часам самi выбеглi ўсе на выган. Пайшоў i я за iмi, слязьмi аблiваючыся. Старая тая зачынiла вароты i падалася да гасподы, праклiнаючы i маiх гусей i мяне самога...
Дабыўшы з гускамi да сонейкавага захаду, пагнаў я iх двору.
Тата запытаўся ў мяне:
- Усiх гусак дапiльнаваў? Не згубiў нi аднае?
- Ды не! Усе тут.
- А чаму ж ты нейкi сумны, ды нейкiя пiсягi ў цябе на руках...
- Мяне старая Жаўнярыха набiла. Кiем бiла.
Бацька зжахнуўся.
- Як так? Завошта?
Я расказаў пра ўсё, як яно было. Бацька пайшоў i пасварыўся на старую.
- Хiба так можна рабiць? Ты ж магла акалечыць хлопца. Усё роўна ж мне трэба будзе аддаць табе снапы за тое, што мае гусi выелi.
А мне сказаў:
- Сынок! Сцеражыся! У людзей зямлi мала. Нiвы малыя. Калi iх выпасвiць гусьмi, коньмi, авечкамi, дык што ж людзi нажнуць, што ж яны намалоцяць, з чаго ж яны хлеб будуць есцi?!. Вароты павiнен зачыняць той, хто iх першы пабачыць расчыненымi, каб пазбегнуць шкоды...
Зачыняў пасля. Зачыняю i цяпер, калi дзе бачу адчыненыя...
Як бацька вучыў агонь распальваць
Цяпер агонь распалiць можа кожны блазан, якi навучыўся самастойна штаны сабе зашпiляць.
Iдзеш калi па вулiцы i бачыш, як такi герой стаiць i страляе запалкамi, пстрыкаючы iх па адной з пушачкi. Бывае, што i пажар напстрыкае каторы.
Але ж быў такi час, калi агню не было ў людзей. Першыя вынаходцы агню былi не менш ушанаваны сваiмi сучаснiкамi, чымсьцi ў нашыя днi адкрывальнiкi атамных таямнiц. Нядаўна ў Iнданезii знайшлi ў джунглях невялiчкае iзаляванае племя людзей, жыццё якога стаiць на ўзроўнi каменнага веку. Агонь яны i сёння здабываюць, тручы кавалкi сухога дрэва. Падобнае ж племя нядаўна выявiлi i ў нетрах басейна ракi Амазонкi. Ды што там Амазонка!
Нябожчык наш вучоны Сербаў расказваў мне ў дваццатыя гады, што ў часе свайго падарожжа ў глыбiнi Палесся ён знайшоў адну палескую вёску, у якой жылi сапраўдныя вогнепаклоннiкi.
Напярэдаднi Купалля ў гэтай вёсцы гасiлi, залiвалi ўсе агнi ва ўсiх хатах. Не пакiдалi аднаго нават вугольчыка або iскрынкi. Печы бялiлi нанова крэйдай. Пасля ўсе жыхары, дарослыя i малыя, апраналiся ў святочныя, белыя вопраткi i, спяваючы адпаведныя рытуальныя песнi, iшлi працэсiямi ў свой лес, на лясную паляну. Там старэйшына гэтай вёскi ссякаў ясень i пачынаў, прыстасаваўшы кавалак яго як корбу, церцi аб сухое дрэва, пакуль не загараўся агонь. Калi з'яўляўся новы агонь, людзi раскладвалi вялiкi касцёр. Дзяўчаты i маладзiцы вадзiлi ля яго карагоды, мужчыны i хлопцы спявалi i танцавалi. Усе песнi былi не абы-якiя, а прыстасаваныя да гэтага ўрачыстага моманту. Пасля, зноў жа са спевамi, неслi агонь у вёску, а гаспадары кожнае хаты прыпальвалi ад яго лучынкi i заносiлi ў свае печы. Ад таго дня яны не зводзiлi гэты агонь цэлы год, аж да новага свята.
У нашай мясцовасцi я такога свята не ведаў. Але ў часе свайго дзяцiнства я бадай-што не бачыў, каб хто распальваў агонь запалкамi. Усе мелi пры сабе скалку, крэмень, крэсiва i цэру. Перад самай першай вайной цэру замянiў крамны кнот. У параўнаннi з першым спосабам здабывання агню, - трэнне дрэва аб дрэва, - другi спосаб быў, мабыць, цэлай падзеяй у жыццi многiх народаў, чаму i пратрымаўся амаль да самай рэвалюцыi.
Усе "агнявыя" прылады дарослыя людзi насiлi ў адмысловых скураных капшуках, магалейках, на паясах, з левага боку. А магалейкi выраблялi з барановых машонак, каб яны не прапускалi нi дажджу, нi снегу, не мелi нiякiх швоў. Падлеткам насiць агнявыя прылады забаранялася. I вось, - якi вялiкi гонар! - я атрымаў ад бацькi магалейку тады, калi мне было восем гадоў. Ды не без дай прычыны, а з-за вялiкай патрэбы.
Здарылася так, што вясковы выган для скацiны стаў вельмi кепскi. Вось бацька ўзяў як бы ў арэнду пасеку ля возера Доўжа. Самi гаспадары жылi стала мiлi за тры, i паша iхняя нiяк не выкарыстоўвалася. У першы дзень, калi мне бацька паказаў дарогу, - вярсты тры лесам, - да гэтае пасекi, ён i навучыў мяне агонь распальваць.
- Даю табе, сынок, усе гэтыя агнявыя прылады. Агонь - святая справа. Ён дае нам жыццё, але ж можа i адабраць жыццё. Агонь памагае нам паляпшаць жыццё, але можа ў адно вокамгненне знiшчыць усе набыткi на тло. Нiякiх жартаў з агнём быць не можа i не павiнна. Нi абражаць яго, нi сварыцца на яго, нi закiдваць якiм брудам нельга, бо ён спомсцiцца так, што ты i не рады будзеш. Галоднаму ён дапаможа згатаваць страву, халоднага абагрэе, у цёмную ноч дасць нам святло. Але толькi тады, калi будзе сапраўдная патрэба, можна ўдарыць крэсiвам аб скалку. Агонь раскладзi так, каб ён не дастаў да дрэў, каб не пабег па лесе. Спачатку кладзi крыху падпалу, а як угарыцца - падкладвай больш. Калi згатуеш страву або абагрэешся, засып яго зямлёй, пяском. Хто гэтага не зробiць, той нiколi другому чалавеку не паспагадае, не паможа яму з няшчасця выбавiцца. А ты заўсёды так рабi, дзе б нi быў, хоць i цяпер, малы, хоць у далейшым, дарослы. Бо я прыйду i пагляджу, як ты выконваеш мой наказ... А цяпер назбiрай сухiх сучкоў i ядлоўцу, раскладзi сам першы агонь...