dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

ptastwo — dziś popr.: ptactwo.

bandolet — rodzaj krótkiej strzelby używanej przez jazdę; pierwotnie: pas noszony przez prawe ramię, na którym jeźdźcy zawieszali strzelbę, ładunki do niej lub broń białą.

krócica — krótka broń palna, nabijana ładunkami od przodu, z zamkiem skałkowym lub kapiszonowym. Krócica mogła mieć dwie, trzy lub cztery lufy. Stosowana głównie do samoobrony, krócica zwana była niekiedy pistoletem podróżnym, jednak od pistoletu różniła się budową zamka.

karabon a. karaban — wieloosobowy pojazd konny stosowany do dalekich podróży.

podjezdek — młody, dopiero ujeżdżany koń.

prawić (daw.) — mówić.

samoczwart (starop.) — we cztery osoby (wraz z osobą mówiącą).

prosił jej (daw. składnia) — dziś popr.: prosił ją.

wraży (daw.) — obcy.

hajduczek — zdr. od hajduk: członek piechoty polsko-węgierskiej, formacji wojsk Rzeczypospolitej, zorganizowanej jeszcze w w XVI w. przez Stefana Batorego; hajducy stanowili gwardię przyboczną władców Polski i hetmanów Rzeczypospolitej, później potocznie nazywano tak piechurów również w nadwornych wojskach polskich magnatów.

Joannes Casimirus (łac.) — Jan Kazimierz.

comparationes (łac.) — porównania.

pawęż a. pawęża — tarcza drewniana, czworokątna, wysoka, sięgająca niekiedy od ziemi do ramion żołnierza; używana przez jazdę, a następnie również piechotę.

parantela (z łac. parens, parentis: rodzic płci męskiej lub żeńskiej, przodek) — pokrewieństwo, powinowactwo, zwł. ze znanym rodem; wyraz najczęściej używany w lm: parantele.

szturmak — tu: broń palna z rozszerzoną u wylotu lufą używana w XVII i XVIII w. w Europie.

hajdamak a. hajdamaka (daw.; z tur. hajdamak: napadać, grabić) — zawadiaka, hultaj, łobuz; Kozak; powstaniec kozacki, czyli uczestnik hajdamaczyzny, ruchu chłopskiego przeciw uciskowi szlachty polskiej na Ukrainie w XVIII w.

guldynka — rodzaj broni myśliwskiej, strzelba kulowa, gwintowana używana w XVII i XVIII w.

imainować a. imaginować (z łac. imaginare) — wyobrażać sobie.

kułak — pięść; tu: cios pięścią.

ile że — jako że, ponieważ.

szermierzów — dziś popr.: szermierzy.

władnie — dziś popr.: włada.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

chycić (gw.) — chwycić.

jubka a. jupka — ubiór charakterystyczny zwł. dla XVII–XVIII w.; kobiece okrycie wierzchnie; kaftanik na ciepłej podszewce, często podszyty futrem, rozkloszowany na plecach, z rękawami do łokcia.

nie zlazę (reg.) — dziś popr.: nie zlezę.

prospekt — tu: widok.

złożyć ręce w małdrzyk — złożyć dłonie na krzyż, wnętrzem do siebie.

ul na wyroju — ul podczas rozdzielenia roju na dwie części, z których jedna ma opuścić ul wraz z młodą królową i założyć ul nowy; rozdzielaniu się roju pszczół towarzyszy wzmożone brzęczenie pszczół i szum.

konfidować — zwierzać się.

mars — surowy wyraz twarzy; od imienia boga wojny w mit. rzym., Marsa.

infima (daw.) — najniższa klasa w szkołach polskich.

kania — duży ptak drapieżny z rodziny jastrzębiowatych.

pardwa — średni ptak łowny z rodziny kurowatych.

ordyńcy — członkowie Ordy tatarskiej.

roście (starop. forma 3 os. lp) — rośnie.

barbarus (łac.) — barbarzyńca; przen.: człowiek nieokrzesany, niecywilizowany.

panis bene merentium (łac.) — dosł. chleb dobrze zasłużonych, przen. nagroda za dotychczasowe zasługi, owoce pracy.

kulbaka — rodzaj siodła o wysokich łękach (elementach z przodu i tyłu siodła), co ułatwiało jeźdźcowi walkę szablą, chroniąc go przed utratą równowagi i upadkiem.

poszóstna kareta — kareta zaprzężona w sześć koni.

zdużać (starop.) — dać radę, potrafić.

konsyderacja (z łac.) — rozważanie, rozmyślanie, refleksja.

żem o wiktorii w polu zdesperował — że zwątpiłem o zwycięstwie w bitwie.

próżen — próżny, pozbawiony.

żołnierzów — dziś popr.: żołnierzy.

Mane, tekel, fares! — słowa, które według opowieści biblijnej z Ks. Daniela (5,25) wypisała tajemnicza ręka na ścianie pałacu w Babilonie podczas uczty króla Baltazara. Znaczenie napisu: „policzono, zważono, rozproszono” (w jęz. hebr., aramejskim a. chaldejskim) zostało odczytane jako przepowiednia upadku państwa, który miał stanowić karę za grzechy Babilonu.

bachmat — koń należący do rasy koni tatarskich, niewielkich, ale silnych i wytrzymałych, odpornych na trudne warunki klimatyczne, a przy tym szybkich i zwinnych.

oznajmując — dziś popr.: oznajmiając.

bławatnik — kupiec handlujący materiałami.

absolutum dominium (łac.) — władza absolutna; absolutyzm.

pacta właśc. pacta conventa (łac.: uzgodnione warunki) — umowa podpisywana podczas sejmu koronacyjnego przez każdego króla wybranego poprzez wolną elekcję, począwszy od 1573 r. Pacta conventa wraz z tzw. artykułami henrykowskimi uzależniały ściśle władzę królewską od woli szlachty, zapewniając jej wszystkie dotychczasowe przywileje; zobowiązując monarchę do regularnego zwoływania sejmów, ustanawiając u boku króla radę szesnastu senatorów-rezydentów, z którymi król miał uzgadniać wszelkie decyzje polityczne; uniemożliwiając przekształcenie monarchii elekcyjnej w dziedziczną, a wreszcie zezwalając na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa poprzez wywołanie rokoszu, gdyby król naruszał przywileje szlacheckie. Przy okazji dokument zapewniał również wolność wyznania.

unanimitate — jednogłośnie.

krwie (starop. forma D. i Msc. lp) — krwi.

basałyk (daw.) — żart. małe, niesforne dziecko; urwis.

kopa — sześćdziesiąt; pięć tuzinów.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

signum (łac.; tu forma M. lm: signa) — znak.

dowcip — tu: inteligencja.

zalterować się — zmieszać się, zmartwić, zdenerwować.

directe (łac.) — wprost.

postponować — okazywać brak szacunku, lekceważyć.

vulnerum (łac.; tu forma B. lm: vulnera) — rana.

barbarus (łac.) — barbarzyńca, człowiek nieokrzesany, niecywilizowany.

dokonywa — dziś popr.: dokonuje.

stancja (daw.) — sypialnia, pokój gościa.

jeśli mój siostrzyński afekt nicpotem — jeśli moje siostrzane uczucia na nic się nie przydadzą.

jagody (przestarz.) — policzki, twarz.

po razu — dziś: po razie.

konfidencja — tu: zwierzenie.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie.

deklaracja — tu: oświadczyny

czambuł (z tur.) — oddział wojsk tatarskich.

ursus (łac.) — niedźwiedź.

ekstraordynaryjny (z łac.) — nadzwyczajny.

oracja — przemowa.

konfidencja — tu: poufałość.

abominacja (z łac.) — wstręt.

nowember (z łac.) — listopad.

december (z łac.)— grudzień.

rezolut — człowiek rezolutny, tj. pewny siebie, bystry, zaradny, mający łatwość wypowiedzi, błyskotliwy intelektualnie; por. łac. resolutio rozwiązanie.

gładysz — człowiek układny i urodziwy (gładki).

rozamorowany — rozkochany; por.: amor.

desiderat (łac. forma 3. os. lp. cz. ter.) — pożąda, pragnie, oczekuje.

ziarnko owe — dzis popr.: ziarnko owo.

cekhauz (przestarz., z niem. das Zeughaus: zbrojownia) — arsenał.

instancja (daw.) — wstawienie się za kimś.

odliga — odwilż.