Sam pan Sobieski stanął w kapiącym od złota i bisiorów namiocie Husseina-baszy i z niego wieści o szczęśliwym zwycięstwie na wszystkie strony przez lotnych gońców rozsyłał. Za czym zebrały się jazda i piechota, wszystkie chorągwie polskie, litewskie i kozackie, całe wojsko stanęło w bojowej sprawie. Odprawiano dziękczynne nabożeństwo — i na tym samym majdanie, na którym jeszcze dnia wczorajszego muezinowie wykrzykiwali: „Lacha il Allach!” — brzmiała pieśń: Te Deum laudamus[577].

Hetman słuchał mszy i pieśni krzyżem leżąc, a gdy powstał, łzy radości ciekły mu po dostojnym obliczu. Na ów widok zastępy rycerstwa, nie otarte jeszcze z krwi, drżące jeszcze z wysilenia po bitwie, wydały po trzykroć gromki okrzyk:

— Vivat Joannes victor!!![578]

A w dziesięć lat później, gdy majestat króla Jana III obalił w proch potęgę turecką pod Wiedniem, okrzyk ów powtarzano od mórz do mórz, od gór do gór, wszędy po świecie, gdzie tylko dzwony wołały wiernych na modlitwę…

mitręga — strata, marnowanie czasu, utrudnienie.

księżna Jeremiowa Wiśniowiecka — postać hist., Gryzelda Konstancja, zd. Zamoyska, w 1639 r. poślubiła Jeremiego Wiśniowieckiego.

siła (przestarz.) — dużo.

sława jego imieniowi — dziś popr.: sława jego imienia.

gumno (przestarz.) — stodoła; klepisko, czyli plac w stodole z twardo ubitej ziemi; a. podwórze w gospodarstwie wraz z budynkami gospodarskimi.

letnik — tu: altana.

krotofilny a. krotochwilny (starop.) — żartobliwy, dowcipny.

umknąć — tu: odebrać.

zostawuję — dziś popr.: zostawiam.

śluzy a. ślozy (daw.) — łzy.

dolor (łac.) — smutek, nieszczęście.

gąsiorek (daw.) — dzban.

szwank (z niem.) — szkoda.

wyrostek (daw.) — kilkunastoletni chłopiec.

wiechy (daw.) — włosy.

erygować (z łac.) — ufundować.

Bellona (mit. rzym.) — bogini wojny.

wziąść — dziś popr.: wziąć.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, zakłopotanie.

zgliszczów — dziś popr.: zgliszczy.

zakarbować — tu: zapisać.

moję (forma B. lp) — dziś popr.: moją.

tentować — starać się, próbować.

pofortunić — poszczęścić; por. fortuna: los, szczęście.

udelektować (starop.) — ucieszyć.

łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.

patientia (łac.) — cierpliwość.

non sufficit (łac.) — nie wystarczy.

perswadować — tłumaczyć, przekonywać.

do nozdrzech (forma D. lm)— dziś popr. do nozdrzy.

fatyga — trud, niewygoda.

siedmdziesiąty (przestarz. forma liczebnika) — dziś popr.: siedemdziesiąty.

ośmdziesiąty (przestarz. forma liczebnika) — dziś popr.: osiemdziesiąty.

machnąć kozła — fiknąć koziołka, zrobić przewrót do przodu.

eksperiencja — doświadczenie.

eo modo (łac.) — na swój sposób.

odbieżać (przestarz.) — odejść, opuścić.

duszny (przestarz.) — duchowy, dotyczący duszy.

periculum (łac.) — niebezpieczeństwo.

sub onere (łac.) — pod ciężarem.

desperacja (z łac.) — rozpacz.

pogasiwszy pożary — za panowania Jana Kazimierza II (1648–1668) na terenie Rzeczypospolitej wybuchło powstanie Chmielnickiego (1648–1649, 1651–1654), wojna polsko-rosyjska (1654–1667, przerwana w latach 1656–1660) oraz wojna polsko-szwedzka (1655–1660).

elekcja — sejm elekcyjny odbył się 19 czerwca 1669 r.

jechali (…) koleśno — jechali kolasami, czyli karetami.

personat (daw.) — osobistość.

sum (łac.) — jestem.

gloria et decus (łac.) — chwała i ozdoba; gloria: sława, chwała; decus: zaszczyt, ozdoba.

poły — połowy dolnej części ubrania rozpinającego się z przodu.

żupan — noszony przez szlachtę staropolski ozdobny strój męski, zapinany z tyłu na haftki lub guziki, ze stojącym kołnierzykiem i wąskimi rękawami.

gaudium (łac.) — radość, przyjemność; tu: ucztowanie.

baczyć — uważać.

wasąg — czterokołowy odkryty powóz z bokami z plecionki wiklinowej.

sepet (starop.) — kufer a. skrzynia z szufladami; ozdobny mebel do przechowywania kosztowności.

przezpieczeństwo — bezpieczeństwo. W tekście zastosowano liczne archaizmy, używając jednak niekonsekwentnie różnych form, np. obok formy „przezpieczeństwo”, pojawia się „bezpieczność”, a także współcześnie obowiązująca forma.

rugi (daw.; z niem. Rüge: nagana, staroniem. rouge: oskarżenie) — procedura służąca kontrolowaniu ważności mandatów poselskich w sejmie.

skop (daw.) — kastrowany baran.

lubo (starop.) — chociaż.

indygenat (daw.) — przyznanie obcokrajowcowi obywatelstwa kraju, w którym przebywa.

ku Mokotowu — w stronę Mokotowa.

chwila separationis — chwila rozdzielenia, rozstania.

tumult (daw.; z łac. tumultus: zgiełk, rozruch) — zamieszki (często na tle wyznaniowym); zamieszanie, zamęt; tu forma zdr.: tumulcik.

sejm konwokacyjny — zwoływany w okresie bezkrólewia sejm poprzedzający wolną elekcję; ustalano na nim termin i miejsce elekcji, a także kandydatów, spośród których miano wybierać nowego władcę i pacta conventa mające obowiązywać króla. Pierwszy sejm konwokacyjny odbył się w 1573 r. po śmierci Zygmunta Augusta.

powołać do laski — w domyśle: marszałkowskiej; wybrać na urząd marszałka sejmu, przewodniczącego obradom.

jeniusz (przestarz.) — geniusz; wybitny umysł.

niewód — sieć służąca do połowu ryb, złożona z dwóch skrzydeł oraz stożkowatego worka po środku, zw. matnią; ryby napędza się do matni, przeciągając niewód za skrzydła wzdłuż akwenu.

stawać na wstręcie — stawać na drodze, przeszkadzać.

contra me (łac.) — przeciwko mnie.

vanitas (łac.) — marność; tu forma B lm: vanitates.

oponować się — przeciwstawiać się.

permisja (z łac.) — zgoda.

carissime frater (łac.) — najdroższy bracie.

furtian — odźwierny w klasztorze; zakonnik, którego zadaniem jest obsługiwanie furty klasztornej: pilnowanie kluczy do drzwi prowadzących do klasztoru, otwieranie i zamykanie ich, przyjmowanie gości itp.

podwikarz — kobieciarz; od starop. podwika: noszona przez kobiety biała płócienna chusta osłaniająca głowę i szyję a. młoda dziewczyna.

laudetur (łac.) — niech będzie pochwalony; formuła powitalna przyjęta w katolicyzmie.

memento mori (łac.) — pamiętaj o śmierci.

rezolucja (daw.) — postanowienie.

wokacja (z łac. vox, vocis: głos) — powołanie.

impedimenta (lm; łac. impedire: hamować) — przeszkody.

gallus (łac.) — kogut.

per amicitiam nostram (łac.) — ze względu na naszą przyjaźń.

repeto (łac.) — powtarzam.

vitare (łac.) — omijać, unikać.

prowiantować — karmić.

parol — słowo, słowo honoru.

vicit (łac.; 3 os. lp) — zwyciężył.

vivat (łac.) — niech żyje.

raróg — ptak drapieżny z rodziny sokołowatych o charakterystycznym upierzeniu, białym z czarnymi plamkami.

kobuz — ptak drapieżny z rodziny sokołowatych; tzw. sokół leśny a. sokolik drzewiec.

vivat Joannes dux (łac.) — niech żyje wódz Jan.

bułany — określenie maści konia: płowy, jasnobrązowy z czarną grzywą i ogonem.