- Васіль, - паўтарыла Рагнеда.

- Так, Васіль.

- Значыць, Васіль - як цар рамейскі?

- Ага, - кіўнуў Дабрыня. - А жонку яго зваць Ганна.

- Выходзіць, - вывела Рагнеда, - ён мне не муж, я для яго не жонка і магу жыць па сваёй волі?

- Так, не жонка, - згадзіўся Дабрыня, але пра волю не ўдакладніў.

Пагрозай павеяла на Рагнеду ад гэтага ўмаўчання. Ды што мог зрабіць ёй Уладзімір? Што другім жонкам - тое і ёй.

- Дзе Алова? - спытала яна.

- Замужам, - адказаў Дабрыня. - За Корла пайшла. Памятаеш такога варага?

- А Мілаліка?

- Таксама замужам.

- Мальфрыда? Адэля?

- Усе хрысціліся, усе за новымі мужамі! - вычарпальна сказаў Дабрыня.

- Другога выйсця няма, так, Дабрыня?

Ён змаўчаў.

- Ну, а мне каго дае ў мужы князь Васіль?

- Каго абярэш, - адказаў Дабрыня. - Даражыр, Бедавей...

- Хто, хто? - перапытала яна, нібы не расчуўшы.

- Бедавей, Даражыр, - няспешна і абыякава паўтарыў Дабрыня. - А што? Чым, княгіня, яны табе не падыходзяць?

Ведаў ён і сам, што яны ёй не роўныя; не патрабавалася тут тлумачэнняў. Рагнеда змаўчала. Усё ж яна пільна ўглядалася ў Дабрыню: ці не смяецца з яе стары кат? Уявіўся ёй двор, хата Бедавея. Вось Бедавей прыходзіць п'яны, валіцца на лаўку і крычыць ёй, каб зняла з яго боты... Полацкая княгіня з кіеўскага халопа... Рагнеда з Рысака...

- І што, - усміхнулася яна, - князь Васіль ведае пра гэтых жаніхоў?

- Ведае, - пацвердзіў Дабрыня, і яна яму паверыла.

Аднак ці мог ён думаць, што яна пагодзіцца? Ці здурэў ён, прыняўшы грэчаскую веру, і лічыць, што да ўсяго можна прымусіць чалавека сілай? Тут прыгадаўся ёй адзін вечар - можа, адзіны добры вечар з усяго жыцця з Уладзімірам. Яны выйшлі на прагулянку. Ён нёс на руках Ізяслава. Былі раннія прыцемкі, усё сцішылася да бязгучнасці, і раптам яны ўбачылі белага каня - апусціўшы галаву, ён стаяў нерухома, як зачараваны. Калі-нікалі вока яго на міг расплюшчвалася. «Мроіць!» - шапнула яна. «Спіць!» - кіўнуў Уладзімір. І на той вечар гэты ахоплены мроямі ці сном конь злучыў іх светлай радасцю... Але аддаць яе Бедавею! Больш гонару для Ўладзіміра было б забіць яе!

- А каго ты хацела б? - спытаў Дабрыня.

- Чаго я хачу, тое табе, Дабрыня, поперак горла. Як разумею, мне з Ізяславам не дазволіце?

- Вядома, - ён ажывіўся. - Разваж: вернешся ты ў Полацак - і што? Будзеш помсціць, калі выпадзе. Ізяслава навучыш. Сядзе ў сядло - пачне варагаваць. Ці ты распачнеш... Не, закрыты для цябе шлях у Полацак...

Вось цяпер усё дакладна вызначылася; пярэчыць, прасіць - усё не мела сэнсу; з медзведжай упартасцю Дабрыня выканае ўвесь расклад рашэнняў. І на тое здольныя, што звяжуць і сілай возьме яе Бедавей, як узяў Уладзімір.

- Дванаццаць сыноў нарадзілі Ўладзіміру, - сказала яна. - Думаеш, яны ўжывуцца, калі Ўладзімір сканае. У яго два браты былі - дзе яны...

- Ужывуцца не ўжывуцца - мы з табой не ведаем, - не прыняў Дабрыня. - Гэта іхны клопат. А ў нас свой... Але я цябе разумею. І майго бацьку забілі, і сястру абразілі, і мяне ў стайні трымалі, з коньмі спаў... Нібыта і я меў падставы на Кіеў злаваць... І што сталася б - кроў і сеча.

- А што, хіба не было крыві? - выкрыла Рагнеда. - І Яраполк памёр сваёй смерцю? І супраць Кіева вы не стаялі?

- Мог бы і я княжыць у бацькоўскім Малічы, - казаў Дабрыня, не адгукаючыся на пярэчанні. - Ды, вось, не імкнуўся. Я сябе адолеў, і ты перасілься...

- Цябе перасілілі, - паправіла Рагнеда, - вось табе, узлаванаму, і ахвота ўсіх перасільваць. Высока ўзняўся ты з прываротнікаў, галоўны дарадца князя, разумнейшы, можа, за яго, і чалавек ты моцны, аднаго няма, Дабрыня, - забілі кіяўляне тваю княжую душу. Бацьку твайго насмерць, а цябе напалову. Была б у цябе душа, хіба сказаў бы ты мне пра Бедавея... А табе не сорамна. Як паставіла цябе Вольга слугой, так і выконваеш усе загады. І мяне хочаш прываротніцай зрабіць... Не, не пацешыцца табе на такім вяселлі, не будзе па-твойму...

- Твая справа, - стары падняўся. - Але не будзе і па-твойму. Таму думай, княгіня, узваж, каб потым не шкадаваць...

Пустыя словы, бязглуздзіца. Аб чым шкадаваць? Аб Бедавеі? Лепш да русалак, чым за яго. Уладзімір новую веру прыняў, на рамейскі лад пачаў жыць: малых удзельных князёў ссякае пад корань, былых жонак дорыць дружыннікам; сотню наложніц з Берастава, відаць, разагнаў ці раздаў сябрам. Для каго гонар - той няхай радуецца. А ёй нашто ганьбаваць сябе і сына! Прыехаў бы Даражыр сватацца пры князі Рагвалодзе! Прыбілі б яго за дзёрзкасць. Неяк вычварна ёй помсцяць! Прапануюць пайсці замуж, ведаючы, што адмовіцца. А далей што? Утопяць у Свіслачы? Няхай так. Такая цана. Калі б год назад сказаў Уладзімір: табе на той свет, Ізяславу Полацак - згодная? Адказала б: так! Цяпер сыну даюць Полацак, таму яна гаворыць: згодная...

Назаўтра пачалі рубіць на дзядзінцы царкву, а воддаль - хатку; насілі туды гліну і білі там печ; зарыпелі пяткай дубовыя дзверы, склюдаванымі дошкамі накрывалі дах. Жыллё для папа, тлумачылі мужыкі. Рагнеда дзівілася малым памерам хаткі. У мурашынай мітусні, што ахапіла дзядзінец, сустракала Рагнеда і сваіх жаніхоў; яны віталіся, але хмура, відаць, крыўдавалі - мусіў ім Дабрыня паведаць зняважлівы яе адказ. Што ім сумаваць, думала Рагнеда, усё роўна адну на дваіх не падзеліш, хоць не пасварацца. Хадзілі па дзядзінцу, назіраючы працу, грэкі ў чорных расах. Галоўным сярод іх сівы, суровага вока айцец Кірыла. Два другія папы былі маладзейшыя; адзін называўся айцец Іона, другі - айцец Сымон. Строгасцю твару Сымон падобны быў на старога Кірылу. Айцец Іона здаваўся весялейшым. Бедавей паведаў Рагнедзе, што ў Заслаўі застанецца святаром Сымон, і прыехаў ён з жонкай, і сам ён не грэк, а з балгараў. Хоць печанег, думала Рагнеда. Не цікавіла яе грэцкая вера, гэтая новая вера Ўладзіміра і Дабрыні; былі яны лютыя пры дзедаўскіх багах, не зменшыў іхную лютасць бог заморскі; заставаліся ёй лічаныя дні жыцця, і не мела значэння, каго паселяць замест яе на дзядзінцы...

Праз тыдзень пакрылася царква стромкім дахам з вежачкай, якую завяршаў крыж. Побач з будынінай паставілі слуп, павесілі на яго меднае біла. Айцец Іона ўдарыў па ім жалезным прутам. На гэты звон сышлася да царквы дружына.

Тры папы абышлі жыллё свайго бога па кругу, пырскаючы на яго вадой. Потым зайшлі ў царкву, набілася туды частка дружыны, грэкі нешта пелі, цягнула праз адчыненыя дзверы саладкаватым кадзільным дымком, дружына ў царкве то станавілася на калені, то падымалася... Неўзабаве пасля гэтай службы абышлі дружыннікі пасад, загадваючы збірацца ранкам на Свіслачы для хрышчэння. А хто не прыйдзе, той князю вораг, і адпаведна з ім абыдуцца...

Раніцай ціха сходзілася на бераг застрашанае заслаўскае жыхарства. І Рагнеда прывяла сына, каб выканаць неабходную для ад'езду ў Полацак умову. Нарэшце сагналі ўсіх; натоўп шчыльна збіўся ззаду Рагнеды, жахаючыся таго, што яго чакала. Выйшаў на бераг і стаў тварам да натоўпу ўладыка Кірыла ў шытай золатам вопратцы. Узяўшы крыж, пачаў ён гаварыць пра новага бога - нейкага Ісуса Хрыста, які даў сябе распнуць на крыжы, хоць і быў сынам стваральніка свету. А потым уваскрос і падняўся на неба, і адтуль дапамагае кожнаму, хто ў яго верыць і на яго моліцца... Ззаду слухачоў, ахопліваючы іх сярпом, стаяла кіеўскае хрышчонае ваярства, і разбіваліся словы Кірылы аб глухату напалоханых, насцярожаных душ.

Але вось ён сказаў:

- Гасподзь бог наш, збавіцель наш, Ісус Хрыстос хрысціўся ў водах ракі, і па яго святому прыкладу здзейсніцца вашае павяртанне да ліку адзінага нашага госпада - ступіце ў воды і прыміце хрысціянскі крыж...

Натоўп не рушыўся, цішыня жаху і тугі завісла над пожняй. Неяк нядобра заварушыліся дружыннікі. «Зараз спіхваць пачнуць», - падумала Рагнеда і, падняўшы сына на рукі, першая пайшла ў Свіслач. Ледзяной здалася вада, Ізяслаў сціснуўся, ускрыкнуў і ахапіў маці за шыю.

«Цярпі, сынок, цярпі, - шаптала Рагнеда, - затое ў Полацак паедзеш». Яна ступала па гразкаму дну, пакуль вада не падышла да горла; тады яна павярнулася. Людзі сыходзілі ў раку, моршчыліся ад холаду і пакорліва ішлі на глыбіню. «І нашто было Хрысту такое купанне», - не разумела Рагнеда. Грэк Кірыла запеў нейкую малітву, а воддаль, на свяцілішчы, нерухома стаяў каля драўлянага ідала вяшчун і назіраў усеагульную здраду.