Вогнішча дагарэла, пачалі насыпаць курган. І вось тут, калі кідалі прыгаршчамі зямлю, агледзела Рагнеда, што сышлося на пахаванне ўсё Заслаўе, нават цівун Серада аддаваў вешчуну апошнюю пашану. Нейкая злосная радасць заўважалася ў людскіх вачах, нібыта ўдзел у пахаванні вешчуна здымаў з сэрца цяжар абразлівага хрышчэння, перажытай ганьбы, і разбураныя асновы зноў набылі ранейшую моц. Яны так - мы гэтак!..

Быў вяшчун і сышоў, душа ягоная ляціць над рэчкамі і лясамі, над Дняпром, морам, за трыдзевяць зямель, у сады, дзе цешацца спакоем стомленыя бедствамі жыцця прашчуры і продкі. Там добра, бесклапотна, а тут жыццё складаецца з абавязковых малых справаў. Вось ужо прыцемкі, мыкаюць нядоеныя каровы, народ затурбоціўся і пачаў разыходзіцца па хатах. Клопаты ва ўсіх былі ранейшыя, абавязкі ранейшыя, нічога не змянілі гэты дзень і абвешчаная новая вера...

І Рагнеда вярнулася ў сваё новаё жыллё. Запаліла лучыну і застыла каля яе, чуючы ў сабе ток маркоты. Агеньчык дрыжыць, трапеча, адзінокая іскра падае на падлогу, сцены зацягваюцца змрокам, у келлі гусцее мёртвая цішыня, яшчэ ні цвыркуна, ні мышы, нават сэрца пакінула біцца. Нядужы агеньчык ціха з'ядае тонкую шчапу, высвечваючы страшную ісціну цішыні. Адзінота - вось гэтая ісціна. Тужліва запаўзае яна ў душу, выціскае нядаўнюю кароткую радасць мяцяжу. У цьмяным святле лучыны гаснуць папярэднія падманлівыя прывіды і адкрываецца зрэз будучага жыцця: нікога побач і непатрэбнасць нікому.

Дваццаць два гады, думае Рагнеда, мне дваццаць два гады, і столькі ж, пэўна, адпушчана наперад, а нашто? Наперадзе цемра, бясконцая маркотная ноч. Як гэтую ноч пражыць? Ці прасвятлее яна? Хто запаліць святло? Захлынуліся крывёю бацька і маці, загінулі пад нажамі родныя і стрыечныя браты, пасечаны вяшчун, і яшчэ тысячы людзей пасечаны, і яшчэ сотні загінуць у тых мясцінах, куды ідуць Дабрыня і стары грэк. А яна стаіць у цёплай хаце, дыхае, бачыць, думае, але ўжо нікога не падашлюць яе секчы, бо мёртвых і нямоглых не сякуць.

Ніхто не мае да яе патрэбы, нават дзеці. Яны патрэбныя ёй, а яна ім - не. Развезлі іх па розных гарадах, без яе яны гадуюцца, а дачок навучылі, што маці кінула іх дзеля славы новага бога. Няма Рагнеды, няма княгіні Гарыславы, засталася ад іх няпэўная памяць, а ў бягучую хвіліну стыне, працятая тугой, у цеснай, як пастка, келлі, у чорнай, як смерць, кашулі нейкая інакіня Анастасся. Пуста навокал, няма наступнага, і сум відушчасці не дае падмануцца. Дзяцей адабралі, Уладзімір ператварыўся ў Васіля, аддаў за цароўну шэсць тысяч ваяроў, яны загінуць, затое ён адной веры з рамеямі, усё ў яго будзе, як у іх, усё ж падобнае: адзін Васіль у Царгорадзе, другі ў Кіеве, там папы, тут папы, ён на роўных з грэчаскім базілеўсам, а яе, яе саштурхнуў ён у бездань невядомасці.

Была крывіцкая князёўна, кіеўская княгіня, зрабілася самотніца, цень забранай істоты, нейкі ўцінак без прошласці і будучага. Нават гэтае жыццё, гэтая келля для інакіні Анастассі - акровак ад полацкай княжай палаты, кіеўскага двара, камора ад той пяцісценкі, дзе пражыла яна з Ізяславам мінулы год і дзе пасяліўся поп. Так, цень, ператворана яна ў чорны цень, які не можа пакінуць ніякага следу...

Ды не, не, тут ён не выказаў смеласці, князь Уладзімір, падумала Рагнеда; балгары і ляхі хрысціліся раней, і нічога благога багі ім не зрабілі, старыя багі змірыліся з новым. Магчыма, так трэба і так будзе лепш. Час пакажа. Але страх і маладушша валодалі ім, калі ён вырашыў адабраць у мяне маё імя і даць чужынскае.

Чагосьці князь Уладзімір пабаяўся. Можа, пабаяўся памяці сваёй - і ахвяраваў мяне новай царкве. Ён, Дабрыня, Кірыла дамовіліся - будзе цень. Усё адабралі: зямлю, уладу, дзяцей. Усё могуць адабраць і што вакол мяне, ды нічога, што ў сэрцы. Тут не маюць яны моцы, рашыла Рагнеда. Яны пастрыглі мяне, назвалі інакіняй, але душа ў мяне ранейшая, і маіх жаданняў ім не змяніць. А калі ды як яны споўняцца - лёс пакажа. Няхай спачываюць, як зямля зімой пад снежнай посцілкай.

Няхай спяць дзесяць гадоў да прызначанага дня. Вось час майго цярпення.

Звычайна на зломе дня, калі скрозь слюдзяное акенца ўжо не прасочвалася ў келлю святло і маці Анастасся запальвала лучыну, рыпелі дзверы і айцец Сымон пераступаў парог. Айцец Сымон уваходзіў, хрысціўся на абраз, даўно падараваны ім Анастассі за вылячэнне, і садзіўся ў кут. Анастасся моўчкі чакала звычнага пытання. Сымон таксама памоўчваў у дарэмнай надзеі, што яна першая пачне размову. Маўчанне зацягвалася, і, завязнуўшы ў ім, поп Сымон збянтэжана абрываў гэтую нудную цішыню.

- Што пачытаць табе, маці Анастасся?

Чытаў поп Сымон з Бібліі па памяці.

Анастасся называла: пра братоў-пакутнікаў. Але ў айца Сымона была свая мэта, ён адразу ж пярэчыў: «Пра братоў шмат чыталі, лепш новае пачытаю».

Анастасся прысланялася да печы, гатовая слухаць, і сачыла, як худы, змораны твар айца Сымона прасвятляецца, а чорныя, іскрыстыя вочы пачынаюць бачыць нешта далёкае, і вось ужо ён і духам не тут, у келлі, а ў тых даўніх пустынях і гарадах, дзе нарадзіўся, хадзіў і быў распнуты ягоны бог. Айцец Сымон апавядаў, яна слухала і яшчэ чула, як за сцяной звычна крадзецца пад акенца вечны яе наглядчык Сыч. Ліпнуць вухам да сцяны даўно яго не абавязвалі - падслухваў Сыч ад нуды.

Айцец Сымон чытаў, а па чытанні хрысціўся і з гэтым крыжом быццам вяртаўся з суровага падарожжа ў родны дом - усміхаўся, мякчэў і казаў Анастассі, каб і яна ўбачыла: «Вялікую мудрасць даў гасподзь Бог у сваіх кнігах». Анастасся прасіла пачытаць яшчэ. Але калі айцец Сымон чытаў з Евангелля, а потым казаў: «Вялікую мудрасць даў людзям Хрыстос: палюбі ворага свайго!» - Анастасся адразу і крута пярэчыла: «Ворагаў палюбіць - нашто?» - «Палюбім ворага, - добразычліва адказваў айцец Сымон, - і не стане ворагаў!» - «Выходзіць, на каленях стаяць?» - пыталася Анастасся. Поп Сымон вытрымліваў ганьбавальны позірк і даводзіў сваю праўду: «Здацца - адно, палюбіць - іншае. Што слабы, што дужы - ёсць розніца? Ці няздольная зразумець?» Пачыналі спрачацца. Але калі поп Сымон услаўляў: «Дзеля выратавання людзей прыняў Ісус смяротныя пакуты!» - Анастасся скаланалася: «Паўдня на крыжы правісеў - незямныя пакуты! Балела яму, боль была! А пакутаў не было. Другая баба пры родах больш намучыцца. Яшчэ і памрэ». У айца Сымона наліваўся крывёю шрам - цераз лоб, шчаку, да шыі скажаў ён твар папа. Сымон абражана крычаў: «Баба! Пры родах! Гэта адно, гэта ўсё... А то бог у чалавечым абліччы»... - «А табе, айцец Сымон, - святкавала Анастасся, - калі рэбры перабілі, месяц крывёй густа пляваў, і твар пасеклі - табе таксама балела. Чаго ж мучыўся? Плоць балела, жылы парваныя. Усяго!» - «Душа балела, - крычаў поп Сымон, - што людзі глухія, ісціны не слухаюць, ходзяць у цемры падобна жывёлам». - «Усе падобна жывёле, адзін ты, поп Сымон, на святле чалавек», - усміхалася Анастасся. І абодва спрачаліся да глыбокай ночы і расставаліся, знядужаныя безнадзейнасцю пераканаць у сваім. Але іншым разам не варагавалі, слухалі адзін аднаго са спагадай і разыходзіліся задаволеныя.

За адзінаццаць гадоў такіх вячэрніх спрэчак было тысячы. Не ўсе вечары былі падобныя, іншы раз айцец Сымон апавядаў не з Бібліі, а з свайго жыцця, калі-нікалі дзялілася маці Анастасся, а поп Сымон спачувальна слухаў, часам Сыч дзе гуляў і забываўся падслухваць, а часам, слухаючы, пачынаў пазяхаць (праз акно чуліся яго пазяханні), іншым разам прыходзілі паслухаць манашкі Праскоўя і Ефрасіння, часам поп Сымон тыднямі не з'яўляўся, заняты апостальскімі паходамі па наваколлі, з якіх рэдка вяртаўся не пабіты, а часам маці Анастасся тыднямі нікога не ўпускала ў хату. Нават айца Сымона, хоць ён і ўдзень, і ўвечары падыходзіў да акенца і клікаў:

- Што робіш, маці Анастасся?

- Малюся, поп Сымон!

- Што не ясі нічога, маці Анастасся?

- Пашчуся, поп Сымон, - адгукалася яна, і той адыходзіў з цяжкім уздыхам.