odwach (z niem. Hauptwache: straż główna) — wartownia, kordegarda.

trabant a. drabant (z niem.) — żołnierz pieszy, żołnierz straży przybocznej.

dragon — żołnierz, który walczy pieszo, a przemieszcza się konno.

kolet (z fr. collet: kołnierz) — strój wojskowy, często ze skóry łosia lub wołu.

rysią (daw.) — szybkim krokiem, chyżo.

cekhauz (z niem.) — zbrojownia, arsenał.

bojarzyn putny — uboższy szlachcic litewski lub ruski, służący u bogatszego pana.

piatyhorska chorągiew — jednostka średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.

arkana (z łac.) — sekret, tajemnica.

emulacja (z łac.) — rywalizacja.

inkursja (z łąc.) — najazd.

imainować sobie (daw., z łac.) — imaginować sobie, wyobrażać sobie.

znosić się (daw.) — zmawiać się, mieć konszachty.

votum (łac.: ofiara, dar, obietnica) — tu: poparcie.

wolentarz (z łac.) — ochotnik.

zali (starop.) — czy.

hajduk — zbrojny służący, lokaj.

obserwować (z łac.) — zachowywać, uszanować.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

janczar (z tur.) — pieszy żołnierz turecki.

Adieu, mon frere (fr.) — do widzenia, bracie.

książę Jeremi — Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651), książę, dowódca wojsk polskich w walkach z Kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

Koniecpolski ojciec — Koniecpolski, Stanisław (1591–1646), hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

kwarta — ok. 1,125 litra.

gniłka — mała, dzika gruszka, ulęgałka.

intrata (z łac.) — dochód.

awarycja (z łac.) — skąpstwo.

polityczny (z łac.) — uprzejmy, cywilizowany.

Birże (lit. Biržai) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.

defensor patriae (łac.) — obrońca ojczyzny.

hostis, hostis (łac.) — wróg, obcy, tu C. lm hostibus: wrogom.

repeto (łac.) — powtarzam.

wyżeniem (daw.) — dziś popr.: wygnamy.

amicus (łac.) — przyjaciel, tu W. lm amici: przyjaciele.

suffragium (łac.) — głos w wyborach, prawo głosu, tu B. lm suffragia: głosy.

rekuza — odmowa ręki, odrzucenie oświadczyn.

ad libitum (łac.) — do woli, ile tylko chcą.

Gustaw II Adolf (1594–1632) — król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii.

exquisitissimi (łac.) — wyborni, najwyszukańsi, najlepsi.

z niebezpieczeństwy — dziś popr. forma N. lm: z niebezpieczeństwami.

spuszczać się (daw.) — polegać na kimś, liczyć na kogoś, ufać komuś.

Kiejdany (lit. Kėdainiai) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

lama — tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

rapcie — element umundurowania, paski do troczenia szabli.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

periculum (łac.) — niebezpieczeństwo, tu M. lm pericula: niebezpieczeństwa.

aza (starop.) — czy, czyżby.

rara avis (łac.) — rzadki ptak.

banitem — dziś popr. forma N. lp: banitą.

odzyszczę — dziś popr. forma 1 os. lp cz.przysz.: odzyskam.

abominacja (z łac.) — obrzydzenie, wstręt.

Hannibal (247–189 p.n.e.) — wódz wojsk Kartaginy podczas II wojny punickiej 218–201 p.n.e., zaatakował Italię od północy, przeprawę przez Alpy przypłacił utratą słoni bojowych, po latach walk w Italii i Afryce ostatecznie pokonany przez Scypiona zwanego Afrykańskim.

Scipio Africanus — Publiusz Korneliusz Scypion Afrykański Starszy (235–183 p.n.e.), wódz i polityk rzymski z okresu II wojny punickiej.

rytmy (starop.) — wiersze.

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

kontempt (z łac.) — obraza, pogarda, lekceważenie.

egzekutor (z łac.) — wykonawca.

pereant hostes (łac.) — niech zginą wrogowie.

Vivat Carolus Gustavus rex (łac.) — niech żyje król Karol Gustaw.

promulgować (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiam, obwieszczam) — ogłosić.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

promulgacja (łac.) — ogłoszenie, obwieszczenie, ujawnienie.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

Birże (lit. Biržai) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.

krotofila (starop.) — żart, zabawa.

vivat defensor patriae (łac.) — niech żyje obrońca ojczyzny.

włosiennica — strój pokutującego.

suffragium (łac.) — głos w wyborach, prawo głosu, tu B. lm: suffragia: głosy.

recedere (łac.) — cofnąć, odstąpić.

Michał Kazimierz Radziwiłł (1635–1680) — krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego, szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

Upita (lit. Upytė) — w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży.

trabant a. drabant (z niem.) — żołnierz pieszy, żołnierz straży przybocznej.

O, terąue quaterąue beati (łac.) — o, trzy razy i cztery razy błogosławieni, szczęśliwi.

wyżeń (daw.) — dziś popr. forma 2 os. lp trybu rozkazującego: wygnaj, wygoń.

samotrzeć (daw.) — sam z dwoma towarzyszami.

zwykłymi sposoby — dziś popr. forma N. lm: zwykłymi sposobami.

salus, salutis (łac.) — ratunek, wybawienie, tu B. lp salutem.

drugiego nieprzyjaciela — mowa o wojnie z Rosją, czego autor nie mógł w 1886 r. napisać wprost ze względu na cenzurę carską.

kontentować się (z łac.) — zadowalać się, poprzestawać na czymś.

quos ego (łac.) — ja was…, słowa, którymi Neptun wygrażał wiatrom w Eneidzie Wergiliusza.

suponować (z łac.) — przypuszczać.

Kiejdany (lit. Kėdainiai) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

serpens, serpentis (łac.) — wąż.

alimentum (łac.) — pożywienie, posiłek, tu B. lm alimenta.

inkomodować (z łac.) — niepokoić, męczyć, sprawiać kłopot.

aut, aut (łac.) — albo, albo.

mens, mentis (łac.) — rozum, tu B. lp mentem.

partyzant (z łac.) — stronnik, zwolennik.

fructum (łac.) — owoc, tu M. lm fructa: owoce.

klemencja (z łac.) — łaska, zmiłowanie.

psować (daw.) — psuć, niszczyć, tu: zabijać.

na pohybel (z ukr.) — na zgubę, na śmierć.

Kiejdany (lit. Kėdainiai) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

tentować (z łac.) — starać się.

Birże (lit. Biržai) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.

instancja (z łac.) — tu: wstawiennictwo.

Michał Kazimierz Radziwiłł (1635–1680) — krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego, szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią.