— Трава ж дабрэнная, як скажы ты!
— Калі тая вайна пачалася, такое сено добрае було… — успомніў чамусьці Алёшаў бацька, стаў зноў санліва ссаць люльку.
— Сено — годнае! — абазваўся звонка Хоня. — Дзякуй скажуць!
— Скажуць!.. — нібы пашкадаваў зноў Васіль.
Зайчык жвава заёрзаў:
— Чаго вы, хлопчыкі! У цябе дабрэннае, дык i ў мяне не паганае. Мой конь тваё з’есць, дак твой — маё! Адзінакая выгада!
— Не будзе ні твайго, ні майго! — прахрыпеў Міцяляснік.
— Aгe! Напужаў! — Зайчык узрадаваўся. — Такую здыхляціну, як у мяне, дзетачкі, я — хоць з кім! Заплюшчыўшы вочы!.. — Яшчэ весялей заёрзаў.— Тады ж Карча Халімончыка, братачкі, коні будуць усе адно як мае! Eтo — непагано, ей-бо!
Без меры давольны, тоненькім галаском захіхікаў; смяяўся які міг, раптам ускочыў, нецярпліва, гарэзна затупаў:
— A мо б шчэ, хлопчыкі, й жонкі абагульніць?! — Ён весела зіркнуў на Хоню, на Алёшу, фыркнуў смехам: — Штоб, скажам, маю старую — Васілю, а Васілёву Маню — мне! Прымерам — на тыдзень!
— Што б ты рабіў з ёй — пасля Васіля!.. — зарагатаў Хоня.
— Aгe! Што! Найшоў бы што, з маладой!.. Толькі — штоб ненадоўга! На тыдзень, не болей!..
Мужчыны, не зважаючы на Алёшаву сястру, з радасцю ўхапіліся за смешкі; маўчаў толькі Чарнушка, які за ўвесь вечар слова не выціснуў. Хоня i Міця сталі падбіваць Васіля на спрэчку, але ён толькі хмурыўся: знайшлі час плясці дурную гаворку! Свет, можна сказаць, ламаецца, а яны — хаханькі!
— Не будзе з етаго нічого! — сказаў панура, цвёрда, калі мужчыны сціхлі.
Зайчык пырснуў дурасліва:
— Унь, бач, хлопчыкі, не хоча мяняцца!
Васіль, поўны свайго клопату, зноў перамаўчаў яму.
— Як хто, а я — па-свойму! — Голас яго аж дрыжаў — так, чулася, хвалявала тое, што выказваў: — Я — сам па сабе! — Як канчатковае, непахіснае, адрэзаў: — Не пайду! Скажу: не! І ўсё!
У вачах, празрыстым, светлым, i карым, што глядзелі спадылба, з-пад хмурных броў, гарэла адна безбаязная ўпартасць. Быў так усхваляваны, што не адразу заўважыў, як падышоў к агню Нібыта-Ігнат, можна сказаць, прыяцель яго.
— Скажаш! А мо — падумаеш шчэ?! — як бы пакпіў Хоня. — Не трэба зразу так заракацца!
— Aгe! Скажу: не! — падхапіў з насмешачкай i Зайчык. — Скажаш! Скажаш, ды толькі, хлопчыкі, паслухаем — што! Як возьмуцца добра! Як стануць прасіць вельмі!
— Запяеш шчэ! — буркліва напрарочыў Васілю Міця.
— Не запяю! — Васіль заўважыў прыязны, падахвотлівы позірк Нібыта-Ігната, дадаў: — Сказаў i скажу!
— Усе скажуць, нібыто! — падтрымаў Ігнат.
Хоня міг маўчаў — не хацелася зноў заядацца з Хадосьчыным бацькам, — але не ўтрываў:
— Вы, дзядзько, за ўсіх не кажыце! У кажнаго свой язык е! Не аджавалі!
Ігнат зіркнуў на яго злосна:
— І ты за другіх — не вельмі, нібыто!
— Я за сябе кажу!
— І я, нібыто!
Усе ведалі, што Хоня заляцаецца да Ігнатавай Хадоські, жаніх, можна сказаць; але нікому i ў галаву не прыйшло падсмяяцца цяпер са спрэчкі абодвух.
Зайчык зноў насеў на Васіля:
— От адбяруць голас ды прыпаяюць, як Халімончыку, цвёрдае заданне!
— Не прыпаяюць! Няма такога закону!
— Знайдуць! — прароча запэўніў Міця.
Васіль не думаў сыходзіць з пазіцыі: гатоў быў на ўсё.
— A i прыпаяюць — усе адно!
— Што — усе адно?
— Усе адно! Як такое — што жыць, што не — усе адно!
— Жыць будзеш! — звонка заявіў Хоня. — Нідзе не дзенешся! І ў калякціў пойдзеш!
— Не пайду!
— Пойдзеш! Усе пойдуць! І ты са ўсімі!
— Пойдзеш! Пойдзеш, дзетачкі! — падтрымалі Хоню Міця i Зайчык.
— Не пайду! — Васіль запыніўся: як даказаць яшчэ сваю рашучасць, непахіснасць сваю. — Калі на тое — не прывязаны тут!
— У свет пойдзеш? Кінеш усё?..
Васіль перамаўчаў. Што тут сказаць: i так ясна.
— І чаго ето страшыць так калякціў еты! — падумаў уголас Хоня. — Жывуць жа людзі ў калгасах! Унь алешнікаўцы ці туманоўскія! Багато хто — дак лепей як дасюль!
— Бандарчук з Алешнікаў — дак смяяўся: нічого, весялей шчэ, кажа, у купе! — памог Хоню Алёша.
— Весялей i лягчэй: жнейку з Мазыра унь прыгналі! Насенне адборнае, сартавое выдзелілі. Нарады з воласці прыйшлі ўжэ…
— Ну, от i ідзі ў еты свой рай! А мы, нібыто, так пажывем! Нам i так непагано!
Хоня стрымаў сябе. Міця, не здзіўляючыся, не судзячы, адзначыў проста:
— Хоня гатоў ужэ хоць цяпер…
— Пайду.
Хоня зацягнуўся, прымоўк раздумліва; не тоячыся, пашкадаваў:
— Я-то гатоў, а старая ўсё божкае… Баіцца…
— Дзіва што! — заступілася за Хоневу матку Арына.
Зайчык узрадаваўся, хіхікнуў:
— А мая, родненькія, не! Сама рвецца ў калякціў! І дабра не шкода ёй, што нажылі!..
— Якое там у цябе дабро!
— Aгe! Якое! A дзеці! Усіх хоць зараз гатова абагульніць!
— От ето — сазнацельная! — пахваліў Алёша.
Мужыкі пасмяяліся трохі i зноў замоўклі. Маўчалі доўга, адно смакталі цыгаркі. Дзіўны быў настрой: i гаварыць не хацелася, i не хацелася разыходзіцца. Як бы не ўсё было сказана, а гаварыць ніхто не мог.
Васіль i Нібыта-Ігнат, як i ў друпя разы, падаліся ад агню ўдваіх. Калі дайшлі да Васілёвага надзелу, сталі, Ігнат сказаў, бы мудрасць:
— Як там яно ні будзе, а трэба рабіць, нібыто. Запасацца на зіму трэба…
— Карова не захоча знаць нічого, — з гаспадарскай сталасцю згадзіўся Васіль.
Раздзел другі
1
Многае з таго, як бачыцца тая ці іншая падзея, мяняецца з гадамі, з тым разуменнем, якое прыходзіць з часам. Ці дзіва, што падзеі, якія хвалявалі Курані, намі бачацца багата ў чым інакш; што падзеі гэтыя маглі падавацца i куранёўцам зусім інакш, як нам.
Час потым прасеяў усё, паставіў усё на сваё месца. За грандыёзнымі падзеямі, якія гісторыя ўвекавечыла для нашчадкаў, прыціхла, а часам i прапала з увагі тое, што было немаштабным, абыдзённым, што хвалявала аднаго чалавека. Як бы само сабой забылася, што людзям у той час — як i ва ўсе часы — даводзілася штодня жыць абыдзённасцю; што тое дробнае, можа, нікчэмнае, на нашу думку, было для ix у аснове сваёй i важным, i вялікім, — бо без яго не было як жыць. Свет у куранёўцаў — гэта праўда — найбольш быў нешырокі, невялікі: гумно, хата, вуліца, але ў гэтым невялікім свеце было сваё вялікае: урэшце, чалавек мерыць усё мерай свайго розуму i свайго сэрца. Можна сказаць, у малых Куранях было сваё вялікае. Важнымі i вялікімі былі клопаты, важнымі i вялікімі былі няўдачы, загадкі, вузлы, якія завязвала дзень за днём жыццё. Яны былі такімі вялікімі, што за імі часта не быў добра чуцен гул вялікіх перамен у краіне, прыціхала чуццё перамен нават у саміх Куранях. Тым больш што багата хто i не хацеў чуць ix, не хацеў глядзець далей за свой плот, сваю мяжу…
Для ix усё, што вяла ім доля, малое i вялікае, было жывым жыццём, карэнні якога перапляталіся густа, моцна i блытана. Ім не было відаць тое, што мы бачым за сабой, для ix усё было наперадзе. Ім трэба было ісці няходжаным полем непражытага жыцця…
Ад самага світання, ледзь пачынала шарэць балота, хапаліся хутчэй нанава накруціць анучы, падсілкавацца абы-чым трохі — ды за косы, па вадзе, па мяккай пакошы, да мокрай, з шызым важкім бляскам травы. Жанкам пакуль было вальней; але скора i ім, i падлеткам перадыху не было з граблямі, з насілкамі: хутчэй знесці на сухое, хутчэй паварушыць, каб дасыхала, хутчэй скласці ў копы, у стагі. Да самага вечара, пакуль не напаўзалі густа поцемкі, балота было ў клопаце, у руху, у вялікай, няспыннай гонцы: мужчыны i жанкі, старыя i малыя рупіліся з радамі, з копамі, ca стагамі…
2
На другі дзень пад поўдзень стала вельмі парыць. Калі сабраліся пад дубком i возам папалуднаваць, стары Глушак прамовіў неспакойна:
— На сон хіліць нетто… Кеб дождж не прыгнало…
Да Ганны голас яго дайшоў як бы здаля. Недачула ўсяго: змора, сон наваліліся на яе адразу — умомант сцерлі ўсе гукі, усе думкі. Але калі стары разбудзіў усіх, клопат зноў падвёў Ганну да калыскі. Невясёлая, нямоцная была сёння Верачка.