Мiхаiл Булгакаў

Майстар i Маргарыта

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

Дык хто ж ты?

- Частка сiлы той лiхой,

Дабро ўтвараецца з якой.

Гётэ. "Фаўст"

Раздзел 1

НIКОЛI НЕ РАЗМАЎЛЯЙЦЕ З НЕВЯДОМЫМI

Аднойчы вясною, у надзвычай душны адвячорак, на Патрыярхавых сажалках у Маскве з'явiлiся двое. Першы, у шэранькiм летнiм гарнiтуры, быў маленькi ростам, сыты, лысы, свой прыстойны на выгляд капялюш-булачку нёс у руцэ, а на чыста выгаленым твары меў велiзарныя акуляры ў рагавой аправе. Другi плячысты, рыжаваты, вiхрасты малады чалавек у клятчастай шапачцы, ссунутай на патылiцу, - быў у каўбойцы, пакамечаных белых штанах i ў чорных тапачках.

Першы быў сам Мiхаiл Аляксандравiч Берлiёз, старшыня праўлення адной з буйнейшых маскоўскiх лiтаратурных асацыяцый, якая скарочана называлася МАССАЛIТ, i рэдактар тоўстага мастацкага часопiса, а малады яго спадарожнiк паэт Iван Мiкалаевiч Паныроў, якi падпiсваўся псеўданiмам Бяздомны.

Як толькi апынулiся ў цянi ледзь зазелянелых лiп, пiсьменнiкi найперш кiнулiся да страката размаляванай будачкi з надпiсам: "Пiва i воды".

Тут варта адзначыць першую незвычайную акалiчнасць гэтага страшнага травеньскага вечара. Не толькi ля будачкi, але i ва ўсiх прысадах уздоўж Малой Броннай вулiцы не аказалася нiводнага чалавека. У той час, калi, здаецца, не ставала сiлы нават i дыхаць, калi сонца, пасля таго як напякло Маскву, падала кудысьцi за Садовае кальцо, - нiхто не прыйшоў пад лiпы, нiхто не сеў на лавачку, пуста было пад прысадамi.

- Дайце нарзану, - папрасiў Берлiёз.

- Няма нарзану, - адказала жанчына ў будачцы i чамусьцi пакрыўдзiлася.

- Пiва ёсць? - сiпла спытаў Бяздомны.

- Пiва прывязуць вечарам, - адказала жанчына.

- А што ёсць? - дапытваўся Берлiёз.

- Абрыкосавая, але цёплая, - сказала жанчына.

- Ну, давайце, давайце, давайце!..

Абрыкосавая пагнала шчодрую жоўтую пену, i ў паветры запахла цырульняй. Пасля таго як выпiлi, лiтаратары пачалi адразу ж iкаць, разлiчылiся i селi на лаўцы тварам да сажалкi i плячыма да Броннай.

Тут адбылося другое незвычайнае здарэнне, якое датычыла толькi аднаго Берлiёза. Ён раптоўна перастаў iкаць, яго сэрца страпянулася i на iмгненне кудысьцi правалiлася, потым вярнулася на сваё месца, але з тупою iголкаю, якая ўкалолася ў яго. Акрамя ўсяго, Берлiёза апанаваў незразумелы, але вялiкi страх, яму раптам захацелася бягом уцячы з Патрыярхавых сажалак без аглядкi. Берлiёз сумна азiрнуўся, не разумеючы, што яго гэтак напалохала. Ён пабялеў, выцер лоб хусцiнкай, падумаў: "Што гэта са мною робiцца? Такога раней не было... сэрца падводзiць... я стамiўся. Вiдаць, трэба кiдаць усё к д'яблу i ў Кiславодск..."

I тут спякотнае паветра згусцiлася перад iм, i з яго саткаўся празрысты грамадзянiн, вельмi дзiўны на выгляд. На маленькай галоўцы жакейская шапачка, клятчасты кароценькi i лёгенькi пiнжачок... Грамадзянiн быў ростам з сажань, але вузкi ў плячах, надзвычай худы, а твар, вымушаны заўважыць, меў здзеклiвы.

Берлiёзава жыццё было такое, што да незвычайных з'яў ён не прывык, таму яшчэ болей спалатнеў, вылупiў вочы i ў разгубленасцi падумаў: "Не можа гэтага быць!.."

Але было, i рослы празрысты грамадзянiн, не кранаючыся зямлi, хiстаўся перад iм i ўлева, i ўправа.

I гэтакi жах апанаваў Берлiёза, што ён аж заплюшчыў вочы. А калi расплюшчыў, то зразумеў, што ўсё скончылася, мроiва прапала, клятчасты знiк, а заадно i тупая iголка выскачыла з сэрца.

- Ну, д'ябал! - усклiкнуў рэдактар. - Ты ведаеш, Iван, у мяне ад спякоты ледзь не ўдар быў! Нават галюцынацыi пачалiся, - ён паспрабаваў усмiхнуцца, але ў яго ў вачах трымцела трывога i рукi дрыжалi.

Аднак пакрысе ён супакоiўся, абмахнуўся хусцiнкай i даволi бадзёра вымавiўшы: "Ну, такiм чынам..." - прадоўжыў гаворку, перапыненую пiццём абрыкосавай.

Гаворка гэтая, як потым стала вядома, iшла пра Iсуса Хрыста. Справа ў тым, што рэдактар заказаў паэту ў чарговы нумар часопiса вялiкую антырэлiгiйную паэму. Гэтую паэму Iван Мiкалаевiч напiсаў, i даволi хутка, але яна не задаволiла рэдактара. Намаляваў Бяздомны галоўную дзеючую асобу сваёй паэмы, гэта значыць Iсуса Хрыста, занадта чорнымi фарбамi, тым не меней, усю паэму, на думку рэдактара, трэба пiсаць нанава. I вось цяпер рэдактар чытаў нешта накшталт лекцыi пра Iсуса, з мэтаю падкрэслiць асноўную паэтаву памылку. Цяжка сказаць, што канкрэтна падвяло Iвана Мiкалаевiча - цi выяўленчая сiла яго таленту, цi абсалютнае няведанне таго, пра што ён сабраўся пiсаць, але Iсус атрымаўся ў яго зусiм як жывы, хаця i непрываблiвы персанаж. Берлiёз жа хацеў даказаць паэту, што галоўнае не ў тым, якi быў Iсус, добры цi дрэнны, а ў тым, што Iсуса не iснавала наогул i што ўсе расказы пра яго - усяго толькi выдумка, сама звычайныя мiфы.

Трэба аддаць належнае: рэдактар быў чалавек начытаны i вельмi ўмела спасылаўся ў сваёй прамове на старажытных гiсторыкаў, напрыклад на знакамiтага Фiлона Александрыйскага, на блiскуча адукаванага Iёсiфа Флавiя, якiя i слова не сказалi пра iснаванне Iсуса. Мiхаiл Аляксандравiч дэманстраваў салiдную эрудыцыю i, мiж iншым, даводзiў паэту, што тое месца ў пятнаццатай кнiзе, у 44-м раздзеле вядомых Тацытавых "Аналаў", дзе гаворыцца пра пакаранне Iсуса, не што iншае, як пазнейшая падробка i ўстаўка.

Паэт, якому ўсё, што паведамляў рэдактар, было навiною, уважлiва слухаў Мiхаiла Аляксандравiча, не адводзiў ад яго сваiх жывых зялёных вачэй, зрэдку iкаў, лаяў абрыкосавую ваду.

- Няма нiводнай усходняй рэлiгii, - гаварыў Берлiёз, - у якой бы, як правiла, непарочная дзева не нарадзiла б бога. I хрысцiяне не выдумалi нiчога новага, гэтаксама стварылi свайго Iсуса, якога на самай справе нiколi не было жывога на гэтым свеце. Вось на гэта i трэба зрабiць асноўны акцэнт...

Берлiёзаў тэнар уладарыў на пустым бульвары, i ў меру таго як Мiхаiл Аляксандравiч улазiў у нетру, у якую лезуць i не баяцца скруцiць сабе шыю толькi вельмi адукаваныя людзi, - паэт даведваўся ўсё болей i болей цiкавага i карыснага i пра эгiпецкага Азiрыса, добрага бога i сына Неба i Зямлi, i пра фiнiкiйскага бога Фамуза, i пра Мардука, i нават пра меней вядомага грознага бога Вiцлiпуцлi, якога вельмi ўшаноўвалi некалi ацтэкi ў Мексiцы.

I вось якраз у той час, калi Мiхаiл Аляксандравiч расказваў паэту пра тое, як ацтэкi ляпiлi з цеста фiгурку Вiцлiпуцлi, на бульвары паказаўся першы чалавек.

Пасля, калi, шчыра кажучы, было ўжо па часе, розныя ўстановы далi свае зводкi з апiсаннем гэтага чалавека. Параўнанне iх не можа не выклiкаць здзiўлення. Гэтак у першай зводцы сказана, што чалавек быў маленькi ростам, меў залатыя зубы i накульгваў на правую нагу. У другой - што чалавек высокi ростам, каронкi ў яго плацiнавыя, кульгаў на левую нагу. У трэцяй лаканiчна паведамляецца, што асаблiвых прыкмет у чалавека не было наогул.

Трэба адзначыць, што нiводная з гэтых зводак нiчога не вартая.

Перш за ўсё: нi на якую нагу чалавек не кульгаў i ростам быў i не маленькi i не вялiкi, а сярэднi. Што датычыць зубоў, то з левага боку ў яго былi плацiнавыя каронкi, а з правага - залатыя. Быў ён у дарагiм шэрым гарнiтуры, у замежных, пад колер гарнiтура, туфлях. Шэры берэт зухавата ссунуты на вуха, пад пахай нёс кiй з чорным набалдашнiкам у выглядзе галавы пудзеля. З выгляду - гадоў за сорак. Рот нейкi крывы. Твар чыста выгалены. Брунет. Правае вока чорнае, левае чамусьцi зялёнае. Бровы чорныя, але адно брыво вышэй за другое. Адным словам - чалавек з-за мяжы.

Чужаземец прайшоў паўз лаўку, на якой размясцiлiся рэдактар i паэт, скоса зiрнуў на iх i раптам сеў на суседняй лаўцы, за два крокi ад сяброў.

"Немец", - падумаў Берлiёз.

"Ангелец, - падумаў Бяздомны, - бач ты, i не горача яму ў пальчатках".

А чужаземец зiрнуў на высокiя дамы, якiя квадратам акружалi сажалку, i стала зразумела, што бачыць ён гэтае месца ўпершыню i што яно яго зацiкавiла.

Ён спынiў позiрк на верхнiх паверхах, якiя слiпуча адлюстроўвалi шклом паламанае i назаўсёды адыходзячае для Мiхаiла Аляксандравiча сонца, потым паглядзеў унiз, дзе вокны надвячоркава зацямнелiся, нечага паблажлiва ўсмiхнуўся, прыплюшчыўся, рукi паклаў на набалдашнiк, а падбародак на рукi.

- Ты, Iван, - гаварыў Берлiёз, - вельмi добра i сатырычна, напрыклад, апiсаў нараджэнне Iсуса, сына божага, але цымус у тым, што яшчэ да Iсуса нарадзiўся цэлы шэраг сыноў божых, як фрыгiйскi Ацiс, а карацей кажучы, нiводзiн з iх не нараджаўся i нiводнага не было нiколi, у тым лiку i Iсуса, i таму неабходна, каб ты замест нараджэння i, скажам, прыходу валхвоў, напiсаў аб недарэчных чутках пра гэтае нараджэнне... А то атрымлiваецца з твайго расказу, што ён i сапраўды нарадзiўся!..

Тут Бяздомны паспрабаваў спынiць iкаўку, якая замучыла яго, затрымаў дыханне, а таму iкнуў яшчэ пакутлiвей i мацней, i ў гэтае ж iмгненне Берлiёз перастаў гаварыць, таму што чужаземец устаў i накiраваўся да пiсьменнiкаў.

Тыя здзiўлена паглядзелi на яго.

- Прабачце, калi ласка, - загаварыў незнаёмец з чужаземным акцэнтам, але слоў ён не калечыў, - што я, незнаёмы, дазваляю сабе... але сам прадмет вашай вучонай гаворкi гэтакi цiкавы, што...

Тут ён ветлiва зняў берэт, i сябрам нiчога iншага не заставалася, як устаць i пакланiцца.

"Не, хутчэй за ўсё француз..." - падумаў Берлiёз.

"Паляк", - падумаў Бяздомны.

Неабходна дадаць, што паэту чужаземец адразу ж здаўся непрыемным, а Берлiёзу хутчэй за ўсё спадабаўся, ну, не зусiм каб спадабаўся, як бы гэта сказаць... заiнтрыгаваў, цi што.

- Дазвольце, я прысяду? - ветлiва папрасiў чужаземец, i сябры неяк мiжволi вызвалiлi мiж сабой месца; чужаземец спрытна сеў памiж iмi i адразу ж уключыўся ў гаворку.

- Калi я правiльна пачуў, вы сказалi, што Iсуса не было на свеце? - спытаў чужаземец i зiрнуў на Берлiёза сваiм левым зялёным вокам.