- Чаго ж ты ад мяне чакаеш? - спытаў Войшалк, гледзячы ў вясёлыя вочы разанца. - Не проста ж ты ехаў пра смяротныя грахi чалавечыя мне паведаць?

- Пераканаў бы ты, iгумен Раман, вялiкага князя, каб адпусцiў жонку Даўмонта.

- А сам не спрабаваў? Князь, я ведаю, твае парады прымае.

- Ты сын, - коратка адказаў Астап, не тлумачачы чаму не хоча сам аспрэчваць князя ў гэтай справе.

- Сын бацьку не ўказчык. Сам ведаеш.

- Кроў можа пралiцца!

- Чыя? - спытаў Войшалк.

-Хто ж ведае? Чыя-небудзь! - не насмелiўся ўдакладняць iмёнаў Астап.

- Ну, скажу бацьку: кроў можа пралiцца. А князь спытае: хто можа пралiць? Паведай, я таго наперад заб'ю, каб не пралiў. I што мне адказаць? Што я ды Астап Канстанцiнавiч крывi чалавечай шкадуем? Нiколi нiкога не забiлi апрача мух ды блашчыц. А сам, скажы шчыра, цi даўно ты кроў пралiваў? - нагадаў Войшалк.

- Тое ў наездзе.

- Лiчы, што i тут наезд.

- Я магу так лiчыць. А як бог палiчыць?

- Скуль мне ведаць? - адказаў Войшалк. - А табе тым болей. Цi ты ведаеш, як вырашыць бог? Чарвякi мы з табой, Астап, перад Богам, жменька зямлi. Ты ж праваслаўны, як i я. Памалiся, каб Госпад Бог неразумным утлумачыў. Як будзе, так будзе!

I, кажучы "як будзе, так будзе", Войшалк зразумеў, што бацька не хоча мiру з Даўмонтам, а шукае вайны. Не адступiцца князь Мiндоўг, бо здзiвiў свет наўмысна. Шмат грахоў ўчынiў за жыццё - новых ужо не страшыцца. Хоча прыбраць да рук Нальшчу, як прыбраў раней Лiтву ды Дайнову. Таму асуджаны князь Даўмонт i гальшанскi князь Гердзень. Iм цi загiнуць, цi ўцякаць. Пакiнуў князь Мiндоўг пры сабе Агну не толькi дзеля дагляду пляменнiкаў. У Крэўскiм удзеле, можа, гады праз тры Рэпiк будзе валадарыць. Калi ж Даўмонт не скарыцца, не сцiхне, як мыш перад катом, жонку сваю пачне патрабаваць - яму смяротны вырак ад вялiкага князя за знявагу волi багоў. Вяшчуны прызамкавыя дзеля князевай ласкi i ўхваляць. А не ўхваляць - iм галовы паскручваюць, як яны курам. Сам Даўмонт стане вiнаваты: хочаш жыць - не кiдайся на ражон. Хацела Нальшча даўнiны, дзедаўскай веры, мнагажэнства - атрымайце.

7

Упiхнуўшы крэўскую княгiню ў спальню ейнай сястры, кметы зачынiлi на засаўку дзверы, i стук засаўкi, як кляймо палону, раз'юшыў Агну. Яна схапiла ўслончык i з крыкам "Я вам не мазурка! Не мазурка! Не мазурка!" пачала бiць услончыкам у дзверы. Пустыя сенцы адгукалiся на грукат рэхам. Нехта з аховы за дзвярыма просьбiтна пракрычаў: "Княгiня, суцiшся. Галава балiць!" Гэтае прызнанне ўзмацнiла яе лютасць, але ўслончык не вытрымаў i распаўся на часткi. Пагрукаўшы ў дзверы абломкамi, яна пачала шукаць што-небудзь цяжэйшае i нарэшце агледзела пакой. Пячная топка знаходзiлася ў сенцах, нi сякеры, нi вiлак, нi другiх важкiх, пад яе сiлу, прыладаў у хаце не было. Невялiкае, на тры вянцы, акно закрывала дубовая рама з апраўленым у волава круглым тоўстым шклом. Разгледзець праз яго, што робiцца на дварэ, не давалася. Агна захацела выбiць шкло, але люстэрка i грабеньчык, што ляжалi на падваконнi, нагадалi ёй пра сястру...

Усё ў пакоi трымала сляды нядаўняй прысутнасцi тут Марты: у куце стаяў куфар з яе адзеннем, вiсела на тырчцы яе свiтка, мiж печчу i сцяной чакаў зiмовых вечароў яе калаўрот, шырокае ложа было засланае посцiлкай, якую нiхто, апроч Марты, саткаць не мог - гэта быў iхны сямейны яцвяжскi ўзор, з-пад посцiлкi бачныя былi воўчыя шкуры. Яна прысела на ложак, утаропiлася ў запыленыя маснiцы, i сцята чакала выратавання. Прыняць за сапраўднасць тое, што адбываецца, яе розум не мог. Яна ўспамiнала ранак, дарогу на могiлкi, труну каля магiлы, плач дзяцей, жальбу Мiндоўга на пачатку памiнак, пiўнiчага са збанам вiна - i з гэтага моманту ўсё парушылася: з вуснаў Мiндоўга гучала нейкая дзiкая воля сястры, з камораў выскоквалi ўзброеныя кметы, Скурку працялi дзiдай, лямантавалi ў сваiх цёмных каморах мазуры. Ёй прыгадаўся малады кмет з аховы, ён ехаў побач яе з Крэва, яна памятала ягонае iмя Вiцень. Яго звалiлi на зямлю, i пяцёра Мiндоўгавых парабкаў кiнулiся на яго i з размаху пачалi бiць ботамi па галаве, грудзях, спiне, у твар, то разам, то ў чаргу, пакуль той не перастаў варушыцца. Вось, сястра, якiя памiнкi па табе ўчынiў твой муж, думала Агна. З якiм жа зверам бяспамятным ты жыла дзесяць гадоў! Ты ад яго пайшла на вечны спакой, мяне ўзялi паланянкай. У тую ж хвiлiну. Нават дзевяць дзён не вытрываў. Сяджу замкнёная ў тваiм пакоi, на тваiм ложку, на шкурах, дзе ты спала, радзiла сыноў i памерла... Агна зайшлася плачам, i разам са слязьмi пакiнулi яе сiлы. Яна прылегла на посцiлку i страцiла прытомнасць...

А калi ачулася, убачыла князя Мiндоўга, якi сядзеў на лаўцы каля акна, чакаючы яе абуджэння.

- А-а, чакаеш, - адзначыла яна. - Ну што, калi дасi мне ад'ехаць?

- Нiколi! - адказаў князь.

- Я не чула гэтай волi, - хрыпла прамовiла Агна. - Можа, ты ўсё выдумаў цi ў сне прыснiў. Мой муж - князь Даўмонт. Ты не можаш узяць мяне ў жонкi. Няхай Даўмонт вырашае - адпусцiць мяне да тваiх сыноў цi сваiх заводзiць.

- Не Даўмонту перарэшваць тое, што багi вырашылi, - аспрэчыў Мiндоўг. Малады. Новую жонку знойдзе. А табе жыць тут.

- Не хачу жыць тут! - з нянавiсцю крыкнула Агна. - Хачу да сябе, у Крэва. Табе лепш пабаяцца, князь Мiндоўг. Заб'е цябе Даўмонт.

- Сорак гадоў, Агна, мяне гэтакiя даўмонты забiваюць, - пасмiхнуўся князь. - Баяўся б - князем не быў. Сам магу забiваць, павер. Спрачацца са мною не трэба - не пераспрэчыш. Я вырашаю. Я ўжо вырашыў. Я - валадар, князь над малымi князямi. Даўмонт цябе не возьме. Няхай паспрабуе... Хiба я ў яго дзяцей мацi забраў? Яны плачуць з гора, як мае? Яны там адны без цябе, а ты тут без iх? Калi там чакаюць цябе твае дзецi - iдзi, трымаць не буду. Дык ёсць у цябе з Даўмонтам дзецi цi не?

- Нашто я табе? - заклiкала князя да розуму Агна. - Сотнi жанчын вакол цябе. Шчаслiвыя будуць жыць тут, тваiх сыноў даглядаць.

- Можа, яны i будуць шчаслiвыя, - сказаў Мiндоўг, - але мне яны не патрэбныя. А ты патрэбная, бо дзецi Марты - твае пляменнiкi, ты ж iхная цётка... Вось чаму. А яшчэ - ты надта падобная да сястры. Не трэба дзецям прызвычайвацца да чужога чалавека. I мне таксама. Лёс, Агна, так захацеў, а я насуперак лёсу не хаджу.

- А не прыехала б я, - выказала Агна свой апошнi довад, - што б ты тады рабiў?

- Не ведаю, - адказаў князь. - Ты ж прыехала. Значыць, лёс! Адпачывай!

Мiндоўг выйшаў у сенцы, пакiнуўшы дзверы адчыненымi. Агна зразумела, што далей як да замкавай брамы яе не пусцяць.

8

Вестка пра падзеi ў Наваградку на дзень апярэдзiла поезд з параненымi, i калi яны з'явiлiся ў Крэве, Даўмонт ужо ведаў, як ён быў зганьбаваны Мiндоўгам, колькi ягоных ваяроў пабiлi наваградскiя кметы на смерць i колькi параненых вяртаюцца ў Крэва на вазах. За доўгае княжанне Мiндоўга кожны лiтоўскi князь прывучыўся чакаць лiха ад вялiкага князя. Калi хто з князёў жадаў узгадаць нейкiя страшныя загадкавыя злачынствы з блiзкай даўнiны, дык найперш узгадваў, што Мiндоўг спрычынiўся да забойства свайго старэйшага брата Даўспрунка. Хоць не бачыў нiхто, знiклi сведкi, ды беспадстаўна пагалоска не ходзiць. Стары воўк забраў у родных пляменнiкаў Жамойць, пазабiваў князёў Дайновы, палову князёў Лiтвы i Нальшчы. Дык хiба пасля гэтакiх крывавых учынкаў уразiць некага ягоны чарговы грэх - захоп чужой жонкi, да таго ж сваячкi. Жонка - не жыццё, не адзiная. Нават калi б Мiндоўг забiў Агну, спасылаючыся на апошняю волю сястры, Даўмонт менш быў бы ўражаны. Але такая вытанчаная, са спасылкай на багоў, хiжасць уразiла Даўмонта. Гэта ж трэба прыдумаць: ужо багi аб iм клапоцяцца, каб да смерцi не ведаў нуды! Усю ноч яму ўяўлялася, як стары князь усё хiтра абставiў, каб трымаць Агну пры сабе, дзеля сваiх пацехаў i прыгляду за сынамi. Нiбы не ў ягоным сэрцы гэтая подлая задума нарадзiлася, а гэта багi на небе сышлiся на раду i вырашылi яму на карысць. Марта iхную волю прашаптала, а князь багоў шчыра шануе, iхны загад змушаны выканаць нават процi свайго жадання. А хто не верыць - няхай сходзiць дазнаецца праўды на той свет да Марты цi за хмары да багоў.