- Дык дзе-ж гэта ён? Цi адпачывае?

- Ды што гэта вы? - гаворыць мацi. - Здалося гэта вам, цi што?

- Дык бачыла-ж Хадора, ваша суседка, як ён iшоў. Бачыла яго ўжо на вашым агародзе! Што гэта вы, добрыя людзечкi, i прызнацца ня хочаце? Цi-ж ён крадзены якi ў вас. Дзякаваць-жа Богу, што прыйшоў. Чаго-ж хавацца?

Я чую гэтую гаворку. Бацька маўчыць. Мацi слаба i няўпэўнена пераконвае жанчын, што мяне, нажаль, яшчэ няма, я чую, як яна мучаецца, гаворачы гэта, жанчыны бачаць па ёй, па ейнай няўпэўненасьцi, што яна гаворыць няпраўду.

- Ну але даруйце нам, што патурбавалi. Зайшлi не ў пару. Наскочылi, можна сказаць. Не далi вам i апомнiцца, дый чалавеку адпачыць з дарогi не даём. Лявонавiч, як дазволiце, мы заўтра заглянем. З паўлiтрам прыйдзем прывiтаць вас. Мы-ж рады за вас, - сказала адна з iх на адыходзе.

Бацька выяснiў мне, што ляпей тымчасам мне не паказвацца, паколькi няпэўна яшчэ, цi напраўду адыйшла "ўласьць", што прыяжджаюць яшчэ ўначы на грузавiку нашыя, у тым лiку старшыня сельсавету. Што яны робяць тут, невядома. Але, даведаўшыся, могуць забраць мяне. Могуць мяне яшчэ й "расходаваць" - веры iм няма. Я мушу сядзець цiха, пакуль яны ня зьнiкнуць канчальна. Бацька дадаў, што наша, макранская, тэрыторыя тымчасам яшчэ савецкая. Немцы паказалiся на матацыклах i сьлед iх прастыў, болей не паказваюцца.

Я стомлены i мяне пачалi рыхтаваць на адпачынак. Я папрасiў мацi паслаць мне на падлозе. Мне хацелася распластацца, выцягнуцца, свабодна раськiдаць нагамi, распасьцерцi рукi. Я спаў неспакойна, малацiў нагамi, ня ведаў, куды iх дзець, крычэў, плакаў, нешта трызьнiў.

Падвечар няўгледна ўехалi ў вёску немцы - нейкая тылавая часьць, слаба ўзброеная. Адкуль яны ўзялiся, нiхто ня мог-бы сказаць. Выставiлi ў абодвых канцох вёскi патрулi i пачалi яе латошыць. Вяртлявы, малога росту немец, бегаў па хатах, голасна выкрыкваючы, колькi ў кожнай з iх можа разьмесьцiцца салдатаў. Немцы зьбiралiся заначаваць у Мокрым.

Я сядзеў на лаўцы ля вакна, калi ў нашу хату ўбеглi два немцы. Адзiн з iх ужо нёс у ваднэй руцэ гарлач малака, якi ён пасьпеў ухапiць недзе ў сенцах. Зiрнуўшы на мяне, ён з нейкiм сполахам у голасе:

- Партызан!

Невядома было, цi ён ужо прыняў мяне за партызана, цi толькi пытаўся. З вялiкай цяжкасьцяй я сказаў яму панямецку, што я не партызан. Але ён не адступаўся ад мяне, пытаўся, чаму я ня ў армii i цi ёсьць у мяне зброя. Адчапiўся ад мяне толькi тады, калi я сказаў, што прыйшоў з турмы i ў армiю ня трапiў. Задаволеныя маiм адказам i пабачыўшы, што я трохi разумею iхную мову, яны пацягнулi мяне на вулiцу, як перакладчыка.

На вулiцы, апрача немцаў, амаль нiкога ня было - пахавалiся. Немцы пачалi выганяць з хатаў дзяўчат i жанчынаў, каб яны дапамагалi iм рыхтаваць вячэру капалi на агародах бульбу, чысьцiлi, мылi. У канцы вёскi, за коўратамi, расклалi вогнiшча, выкацiлi сваю кухню, парасстаўлялi ўсё патрэбнае. Цукеркамi i шакаладам заманьвалi дзяўчатаў, але тыя гуртам уцякалi ад iх. Ды немцы лавiлi iх, змушалi працаваць. Спаймалi i маю сястру, але адпусьцiлi, калi я сказаў, што гэта мая сястра. Ушанавалi гонар перакладчыка! Але зьявiўся й iншы перакладчык - Вусаты Якаў, ён можна сказаць, разумеў панямецку ляпей, чымся я - навучыўся гаварыць у палоне. Я быў яму ў падмозе. Пасьмялелi i дзяўчаты з жанкамi, пабачыўшы, што мы гаворым з немцамi паiхнаму. Стоячы наводдалi ад вогнiшча, разглядвалi, якiя яны, немцы. З роду-ж ня бачылi iх. Ды стала цямнець, i вяскоўцы пачалi разыходзiцца па сваiх хатах. Але ў гэтыя хаты пачалi залазiць на ноч i немцы - па пяць, а то й па дзесяць. У нашай хаце iх лягло на падлозе дзесяць чалавек. Самi-ж мы, можна сказаць, ня спалi ўсю ноч неяк было не па сабе, што ў хаце столькi чужых людзей. Салдаты, як пападалi на падлогу, гэтак адразу й заснулi. Уначы можна было пачуць iх стогн i незразумелае трызьненьне.

Ранiцою, можа, а якой шостай гадзiне, раздалася на вулiцы каманда "аўфштэйн", i нашыя салдаты ўвомiрг паўскоквалi, выбягаючы з хаты. На падлозе валялiся забытыя цi пакiнутыя iмi розныя дробныя рэчы, пераважна плошкi, якiмi яны асьвятлялiся ўверачы. За якую паўгадзiну вёска ачысьцiлася ад iх. За ўсю вайну першы i апошнi раз яна бачыла немца. Аддаленая ад раёну, ад галоўных дарог, закiнутая ў лясох, глухая, яна хутка сталася здабычай партызан. Усталеная было тут воласьць з дзесяткам палiцэйскiх не змагла нават на патрабаваньне раёну адправiць яму статку кароваў - яго перанялi ў лесе партызаны, перабiлi палiцэйскiх i вярнулi жывёлу ейным уласьнiкам. Воласьць, былы сельсавет, была разгромленая, бургамайстар, мясцовы чалавек, у мiнулым актывiст, падаўся ў партызаны, але тыя расстралялi яго, як здраднiка. Мокрае засталося бяз нiякай улады, калi ня лiчыць улады партызанскай, самай страшэннай улады: над ён ня было кантролю, яна была самачыннай.

У Мокрым былi людзi, якiя чакалi немцаў i былi рашчараваныя, што яны пайшлi, ня змогшы ўстанавiць свае ўлады. Гэтыя людзi цяпер баялiся партызан, баялiся iхнай "начной улады". Партызаны дзейнiчалi толькi ўначы - прыходзiлi, забiралi, стралялi. Удзень яны яшчэ баялiся паказвацца. Iхная ўлада - начная, незаконная, а людзям патрэбна нейкая ўлада законная, дзённая. Нехта-ж мусiць кiраваць. Вунь, яны ня ведаюць, што рабiць з калагасам. Да макранцаў даходзяць чуткi, што калгасы ў суседзяў развальваюцца, дзеляць зямлю, наразаюць на сям'ю, на кожную душу, цi яна, тая душа, ёсьць у сямi, цi яе няма ў дадзены момант. Чулi, немцы хочуць, каб калгасы заставалiся, iм лацьвей тады браць з iх усё, што яны захочуць. Нам-жа калгасы збрыдлi, мы хочам рабiць на сябе. Дык людзi й ня слухаюцца немцаў - робяць сваё. Немец сядзiць у цэнтры, сюды ён баiцца i носу паказаць. А партызан баiцца немца - хаваецца ў лесе. Яму што? Захоча есьцi - прыйдзе i возьме. Не дасi - адбярэць. Вось тут i жывi. А трэба-ж жыць. Кармiць неяк сябе i дзяцей. А з чаго можна жыць? З зямлi. Дык нам давай зямлю. Абробiм!

I вяскоўцы выбралi мяне ў зямельную камiсiю, дзялiць зямлю. Я не хацеў, адмаўляўся. Але бацька ўгаварыў мяне ўзяць на сябе такую функцыю.

З стрыечным братам, Андрэем, кульгавым i няпрыгодным для армii чалавекам, мы i ўзялiся дзялiць зямлю - на палоскi. Як i было да калгасу. Зямля ў нас няроўная паводля якасьцi, - дзе пяскi, дзе балотцы, дзе ўрадлiвая, дзе неўрадлiвая, - i дзеля гэтага мы хацелi падзялiць яе, наколькi толькi можна, справядлiва: наразалi кожнаму па палосцы на пяскох i кожнаму па палосцы на лепшых землях. Каб бяз крыўды. Не пасьпявалi мы выдзелiць па палосцы на адным якiм-небудзь вучастку, як, глядзiш - iх ужо ўзлупiлi жанкi, узаралi i чакаюць на нас, калi мы падрыхтуем iм наступныя дзялянкi. За якi-небудзь тыдзень перавярнулi-ўзаралi цэлае поле! Дзiву дацца - на пакiнутых армiяй паганенькiх канёх, узятых з калгаснай канюшнi, i цяпер адкормленых, працаўнiцы вёскi жанчыны, бяз мужчынскай сiлы, упраўлялiся з працай хутчэй, чымся пры калгасе, калi даставала ўсяго - i людзей, i цягла. Адкуль узялiся плугi, бораны, хамуты, калёсы, сеялякi-веялякi.

Але як мы нi старалiся пры дзяльбе зямлi разьмеркаваць яе як найбольш справядлiва, нараканьням ня было канца: Хадора не атрымала нарэзу там, дзе мы нарэзалi Акулiне, Акулiна не атрымала дзялянкi там, дзе атрымала Хадора, тая цi iншая сям'я атрымала два надзелы на добрай зямлi, у той час, як якой-небудзь iншай сям'i выдзелiлi два надзелы на пяскох i г.д. i г.д. Мала таго, нас пачалi абвiнавачваць, што сабе мы наразаем усюды добрай зямлi.

I я выйшаў з зямельнай камiсii. Я не магу слухаць гэтых нараканьняў. Узяўся за школьную справу - надумаўся аднавiць у нашай школе заняткi, адчынiць нанова няпоўную сярэднюю школу - НСШ, як гэта было i да вайны, да нядаўняга. Мая iдэя знайшла падтрымку ў вяскоўцаў: а як-жа, дзяцей трэба вучыць, як-бы там нi было. I гэтак я стаўся дырэктарам свае, Макранскай школы. Шукаю выкладчыкаў. Некаторыя з настаўнiцаў, што працавалi ў школе i нiкуды не паехалi, прынялi маю прапанову. Нехапала выкладчыка-матэматыка, але й той знайшоўся ў асобе аднаго белабiлетнiка. Так-сяк заладзiлi разьбiтыя ў школе вокны, памылi падлогi, пачысьцiлi, падмалявалi, вырашылi, якiмi падручнiкамi будзем карыстацца, вызначылi дзень адкрыцця школы. Заняткi мусiлi распачацца ўва ўсiх клясах адначасна. Усе настаўнiкi былi ў зборы. Вучнi чакалi ў клясах сваiх настаўнiкаў. Быў дадзены званок, i мы рушылi з настаўнiцкай у свае класы. Я пайшоў у свой - сёмы клас. Я ўзяўся выкладаць беларускую мову i лiтаратуру. На палавiне майго ўроку да мяне прыбягае хлопчык i, спалоханы, шэпча мне на вуха: "У школе партызаны. Мая настаўнiца мяне паслала".