Мянчане назiралi за гэтым рухам плятформаў i думалi пра сябе: нездарма-ж гэта, нешта-ж мае быць, нешта пачнецца i пачнецца, мабыць, хутка - глядзi, як праносяцца, нiбы ашалелыя плятформы з чахламi.

Толькi шапталi i трывожылiся перад нечым навiслым. Гэтае навiслае вычувалася ўсiмi i пра яго лiшне было-б гаварыць. Яно адбiвалася ў вачох, i яго нельга ўжо было схаваць пры сустрэчы.

- Ну - што?

- Нiчога. Сам бачыш.

- Часу мала.

- Так. Мала.

Усё было зразумела без гаворкi. Падсьведамае, яно рабiлася сьведамым. Людзi рыхтавалiся да нечага, рабiлiся як-бы лепшымi гаспадарамi. Пачалося назапашваньне, аж да такiх рэчаў, як соль.

Басю Цыпiну трывожыў рух на зялезнадарожным мосьце. Ейная кватэра ўсяго толькi якiх трыста мэтраў ад моста. Ёй ня сьпiцца, яна ня можа ня прыслухоўвацца да ночнага лёскату колаў на мосьце. Чуе адначасна, як дыхае Алеська. Куды дзенешся з ёй, яшчэ такой маленькай? Нашы хiба ня ўтрымаюцца i наскочаць тыя. Прачнешся, а яны ўжо тут. Маё аблiчча адразу выдасьць мяне. Не пашкадуюць i яе: яна не ў Петрака, а ў мяне ўдалася. Пецьку ня выпусьцяць. Нiкога з iх ня выпусьцяць! Зьмянiлася палажэньне на горшае.

Басi Цыпiнай не далi ўчора пабачаньня з мужам. Яна хадзiла з Алеськай, каб паказаць яе бацьку. Ён-жа ня бачыў яшчэ яе. Нiчога не дапамагло - маўляў, ня скончана сьледства. Якое-ж тут сьледства? Зноў судзiць? Прывезьлi судзiць нанова? Не разумею, што тут зьмянiлася. Прыгавор-жа адменены.

Пайшла да сястры параiцца. Яе не застала. Быў якраз сам. Сакратар. Ён i сказаў, што справа Пецькiнай групы дрэнь - Гiтлер ля варот i гатовы рынуцца. Час не такi, каб выпускаць злачынцаў, пагатоў нацыяналiстаў. Iх адразу падхопiць Адольф у моц сваёй нацыянальнай дакрыны. Я дамогся адмены прыгавору рэспублiканскага суда, але я бясьсiльны ўжо надаць справе твайго мужа спрыяльны для яго ход. Кажу, навiс Гiтлер. I я баюся, што ў гэткiх умовах кару iм збольшаць. У нашага адваката часу ўжо няма апэляваць да вышэйшых iнстанцыяў. Ды i ў тых iнстанцыях мы страцiлi вагу - там няма ўжо нашых людзей. У аблiччы вайны маiх людзей там адсунулi. Так што, мая даражэнькая, забудзь пра свайго Пецьку. Думай цяпер, як уратаваць сябе.

Цыпiна патэлефанавала Камоцкай у Сьмiлавiчах, каб тая прыехала да яе. I Камоцкая, спадзяючыся пачуць ад Цыпiнай нешта новае, пасьпяшалася - прыкацiла злоўленым на шашы аўтамабiлем. Апошнiм годам яны сустракалiся часта. Цыпiна iнфармавала Камоцкую пра ход справы. Абедзьве яны спадзявалiся, што iз скасаваньнем выраку беларускага Вярхоўнага суду Вярхоўным судом СССР справа групы пойдзе на лад, што, нарэшце, як сьлед разьбяруцца, i калi не апраўдаюць, дык, прынамся, залiчаць ужо адбытыя пяць год i выпусьцяць. Але сяброўкi ня ўлiчылi аднаго: вырак быў адменены "са стадыяй новага сьледства". I сьледства пачалося. Якраз гэтак, як i раней, паводля задумы Цiмошкi. Было нейкае адпружаньне, але яно было кароткiм, пачалося завiнчваньне гаек нанова, i была небясьпека, што зьняволеных засудзяць на яшчэ больш даўжэйшыя тэрмiны.

- Ты разумееш - крыўдна! Да болю крыўдна! Пецька, можна сказаць, пад бокам, тут, а пабачыцца не даюць. Напiсала лiст, адказу няма. А ён-жа тут. Я ведаю.

- Адкуль ты ведаеш, што яны тут? - запыталася Камоцкая. - Ты ўпэўненая, што яны тут?

- У гэтым я ўпэўненая. Я-ж табе ўжо гаварыла, што мой адвакат, член Прэзыдыюму Вярхоўнага суду СССР, знайшоў у справе нашых хлопцаў (Цыпiна ўсё яшчэ пастарому называла зьняволеных "хлопцамi") цэлы шэраг парушэньняў працэсуальнага характару i на падставе гэтага дамогся адмены прыгавору беларускага Вярхоўнага суда. Мелася справа быць перагледжанай нанова на карысьць, як я спадзявалася, майго Пецькi (я-ж хадатайнiчала за Пецьку), паколькi ў iх справа агульная, дык i на карысьць усiх iншых, уключна з тваiм Раманам. I каб перагледзець справу, спатрэбiлася во прывезьцi iх назад сюды, дзе iх судзiлi. Я спыталася ў Камэндатуры i мне сказалi, што Пётр Шыракоў у iх. А цi Раман тут, схадзi, даражэнькая, й запытайся. Ты ведаеш, колькi мне каштаваў адвакат? I ня толькi грошы тут. Каб ня захады майго швагра (сакратара ЦК КПБ) нiчога ня выйшла-б. Адвакат атрымаў доступ да справы нашых хлопцаў, вывучыў яе, паехаў у Маскву на паседжаньне Прэзыдыюму Вярхоўнага суда i зрабiў сваё. Я была амаль упэўненая, што справа выгарыць i на маiм парозе зьявiцца Пецька. Але ўсё, вiдаць, перавярнулася дагары нагамi. Запахла iншым. Швагра мой атрасае рукi - нiчым дапамагчы ўжо ня можа. Кажа - з пагрозай вайны справа нашых хлопцаў набывае якасна iншы характар. Яны-ж нацыяналiсты, а Гiтлеру такiя i патрэбныя. Але, скажы мне, якi з майго Пецькi нацыяналiст? Твой Раман, можа, й так. З-за яго расплачваецца i мой Пецька. Але цяпер не пра гэта трэба гаварыць. Змайструй перадачу для Рамана i мчы ў Камэндатуру. Цiкава, што табе скажуць. Так, цi так, а даведаешся, цi й Раман тут. Трэба-ж вынюхваць. Я й выклiкала цябе, каб нешта-ж рабiць, нешта парадзiць.

Камоцкая атрымала ад Рамана толькi два лiсты за пяцiгадовы пэрыяд. Апошнi лiст надыйшоў год таму назад, i яна ня ведала, што з iм. Пра справу "хлопцаў" яна ўзнавала ад Цыпiнай. Ад яе-ж яна даведалася i аб новым павароце ў справе зьняволеных, аб тым, што iх прывозяць назад у Менск. Як i Цыпiна, яна мела надзею на iхнае вызваленьне. Але на вызваленьне, як яна бачыць цяпер, няма надзеi.

- Дык зьбiрайся-ж хутчэй! Вяртайся й дакладвай! - жуцiла Бася Камоцкую. У мяне й заначуеш. Ранiцай пасьпееш i ў сваю школу.

У Камоцкай перадачы ў Камэндатуры ня прынялi таксама. У тых, у каго прыймалi, поркалiся ў дробязях, адкiдалi тое, што не дазвалялася. Работнiк унутраных органаў, калi Камоцкая назвала яму прозьвiшча Корзюка, доўга шукаў яго ў сьпiску, пытаўся, як завуць яго па бацьку, зьвяраў год нараджэньня i толькi пасьля гэтага сказаў, што перадачы яму недазволеныя.

- Але ён у вас?

- Мы такiх справак не даём.

- Маю-ж я права ведаць, пытацца?

- А хто вы такая? Жонка? Сястра?

Камоцкая нiчога не змагла адказаць на гэтыя пытаньнi i, зьбянтэжаная, стаяла ў нерашучасьцi, не магла запытацца пра што-небудзь iншае.

- Я - нявеста чалавека, пра якога пытаюся, - раптам стрэлiла ёй сказаць гэта, ў наiўным спадзяваньнi, што такi аргумант пераканае работнiка ўнутраных органаў.

- На вулiцы шмат такiх нявестаў.

Грубасьць работнiка ўнутраных органаў прынiзiла Камоцкую, на яе кiдалi зьдзiўленыя позiркi жанчыны, што стаялi ў чарзе, ёй было сорамна i яна ня ведала, што ёй рабiць далей - iсьцi цi нечага чакаць.

- Грамадзянка, я задаволю вашае права на запытаньне. Асоба, пра якую вы пытаецеся, у нас, але прыняць перадачу мы ня можам. Усё!

Камоцкая пакiнула Камэндатуру. Яна дакарала сябе за сваю бездапаможнасьць, нявынаходлiвасьць, збытнасьць, недаросласьць. Мець, як яна, дазнаньне з такой установай, з такiмi людзьмi i ня ўмець абыходзiцца з iмi - проста недарэчнасьць. Не, ня Цыпiна я.

Праходзiць паўз фабрыку-кухню. Як калiсьцi яна сама з Раманам, там клумяцца - вiдаць-жа - студэнты спадзяючыся атрымаць з ежы нешта таньнейшае. Цяпер яна настаўнiца i магла-б заняць столiк на другiм паверсе фабрыкi-кухнi, дзе кормяць смачней, але яна ня пойдзе туды, гэта было-б грэхам, здрадай Раману.

На Савецкай, ля манастыра, вiталiся з ёю ейныя клёны. Цяжка прайсьцi паўз iх, сьведкаў ейнага дзявоцтва. Справа застыў i палохае сваiмi мурамi Дом Ураду. Калiсьцi яна ўспрыймала яго iнакш. Зараз вось i Цыпiна. Праз два дамы, на левым баку. Усё знаёмае. Усё зьвязанае з ёй самою. Направа была-б царква. Але яе няма. Дынамiт Яраслаўскага яе не пашкадаваў. Перад ейнымi вачыма праз чыгуначны мост праймчаўся цягнiк з чырвонаармейскiмi пiлоткамi ў вокнах.

Камоцкая не хацела заставацца нанач у Цыпiнай - дома чакаюць бацькi. За iмi трэба прыглядаць. Але Цыпiна ўгаварыла яе.

- Бяры трубку! Пазванi iм i яны супакояцца. Ты-ж хросная наша. Пабудзь у нас. Хрысьцiла-ж Алеську ты? Я-ж, ведаеш, няхрышчоная. А Алеська ўжо хрышчоная. Я рада. Мы з Пецькам дамовiлiся так зрабiць, калi яшчэ ня было яе на гэтым сьвеце. Алесьцы такой можа ляпей будзе. Можа ўцалее, як прыйдуць тыя iрады.