- Да, - пагаджаецца спадар Пал. - Все они жертвы коммунизма.
У нас вольны час, i, калi ня йсьцi на рынак, можна ўдосталь пагуляць на самоце па Пэшце.
Прыдунайскiя кварталы вельмi нагадваюць Парыж, якi мы бачылi ў францускiх фiльмах. У падземным пераходзе на вулiцы Ракацы на раскладным крэсьле сядзiць мурын. Ён пад гiтару сьпявае па-ангельску нешта мэлянхалiчнае й непрыхiльна пазiрае на белага жабрака, што ўладкаваўся на тым баку пераходу. Ля мурынавых ног абцёрханы брунатны капялюш з прыладжанай чырвона-бела-зялёнай стужачкай. Штораз, калi туды падае колькi форынтаў, iльсьняна-чорны мурынаў твар асьвятляе мацiцовая ўсьмешка.
Вылузнуўшыся зь невялiкага збою слухачоў, нейкi заджынсаваны чалавек ляпае мурына па плячы, i я чую "общепонятный язык".
- Хороший ты мужнк, да дать тебе нечего.
- А ты х...вый мужик, - амаль без акцэнту адказвае мурын. - Мог бы форинтов десять и отстегнуть.
Збой з павагаю глядзiць на белага чалавека, што ўмее па-негрыцянску.
У двухзоркавым гатэлi "Вена", што дае нам прыстанак, аповед пра мурына не выклiкае асаблiвае цiкавасьцi. У цэнтры ўвагi вылазка двух нашых спадарожнiкаў у начны бар на апршнiм паверсе гатэля, дзе высьветлiлася, што жанчына каштуе там 3 тысячы форынтаў, прычым не за ноч, а за гадзiну.
- Саша, а табе твая кантора на баб грошы выпiсвае? - цiкавiцца нехта.
Стукач Саша нядобра ўсьмiхаецца, i мне прыгадваецца чутая ад знаёмага марака гiсторыя пра тое, як яго злавiлi ў дацкiм публiчным доме. У самую адказную хвiлiну мой знаёмы пачуў за дзьвярыма: "Товарищ Горелик, вы здесь?"
Мне чамусьцi робiцца шкада й марака, i самога сябе, i мурына, што сьпявае на вулiцы Ракацы. Я ўспамiнаю, да каго той мурын падобны - да чарнаскурага студэнта Белдзяржунiвэрсытэту, якi жыў у нашым iнтэрнаце разам з двума вiетнамцамi й штодня - апоўначы й а шостай ранiцы - змушаў iх стоячы слухаць гiмн СССР.
Союз нерушимый республик свободных
Сплотила навеки великая Русь...
Як жа там, дарэчы, вырашыўся лёс Саюзу на рэфэрэндуме, якi мы мусiлi - хто вымушана, а хто й не - байкатаваць? Перад вячэраю пытаемся пра гэта ў гiда.
Пачуўшы папярэднiя вынiкi рэфэрэндуму, Саша, а зь iм яшчэ зь дзясятак саўкоў пляскаюць у ладкi. Мы - за Саюз. Мы другой такой страны не знаем...
Апошнi перад вяртаньнем вугорскi горад Эгер. Неверагодная чысьцiня й дагледжанасьць вулiц, жылых будынкаў, сярэднявечнае фартэцы й храмаў. Колькi гадоў таму ў горадзе памерла апошняя праваслаўная, але праваслаўны сабор з гэтае прычыны чамусьцi не ператварылi ў склад мiнэральных угнаеньняў, i ў гадавыя сьвяты там па-ранейшаму служыць сэрбскi архiяпiскап з Будапэшту.
На вулiцах такога гораду пачуваесься гэтаксама надзейна i ўтульна, як у сваёй хаце. Такiмi былi б нашыя Горадня цi Нясьвiж, каб не бальшавiкi ды iншыя верныя ленiнцы. Былыя эгерскiя рэзыдэнцыi iхнiх вугорскiх паплечнiкаў будынкi колiшнiх гарадзкога ды абласнога камiтэтаў кадараўскае партыi здаюцца ў арэнду, але ўжо даўнавата стаяць упусьце. Мусiць, арандатары чакаюць, пакуль ня выветрыцца стары дух.
У часе экскурсii спадар Пал прыгадвае сямiградзкага ваяводу мадзяра Сьцяпана Батуру (Штэфан Батары), што быў абраны каралём Польшчы й вялiкiм ккязем лiтоўскiм. Абсалютная большасьць маiх спадарожнiкаў чула пра пераможцу над Iванам Жахлiвым i вызвольнiка беларусаў ад маскоўскае няволi ня больш, чым пра апошняга караля iнкаў.
- Почему он сказал, что это наш король? - неўразумела пытаецца адна турыстка. - У нас ведь цари были, а не короли.
Аказваецца, наш гiд ведае пра беларусаў трохi болей за сярэдняга вугорца. У прыватнасьцi, чуў, што, дзякуючы роднай савецкай уладзе, у Беларусi не засталося беларускiх школаў. Як жа з такiмi школамi цяпер, пасьля перабудовы?
- У сельскай меснасци ищо коя-гдзе сахранилися, но вуобщим-та ўсё эта атмираит, - бадзёра адказвае жыхарка беларускае сталiцы, не разумеючы нi сутнасьцi, нi спачувальнае афарбоўкi пытаньня спадара Пала.
Словы суайчыньнiцы нагадваюць: хутка дамоў, туды, дзе "ўсё атмираит".
Тургрупа ўжо прасьпявала на разьвiтальнай вячэры "Подмосковные вечера". За вокнамi - апошнiя кiлямэтры вугорскае зямлi. "Божа, як востра iм не хапае рубэройду!" - у роспачы думаю я, пазiраючы на крытыя дахоўкаю дамы, хлявы, курнiкi й нават сабачыя будкi.
Усьмешка вугорскага памежнiка, ягоныя "здравствуйте", "до свидания" ды iншыя эўрапейскiя штучкi выклiкаюць у нас амаль што абурэньне. Мы - патрыёты. Мы замiлавана пазiраем на савецкага хлопца зь зялёнымi пагонамi, якi не ўсьмiхаецца й не дазваляе сабе розных там сантымэнтаў накшталт "до свидания".
- Давай! - загадвае ён нашаму кiроўцу, i мы пераяжджаем ужо нiштавата пасунутую на ўсход мяжу сацыялiстычнага лягеру.
На ўваходах у залю мытнага агляду - папярэджаньнi - "Проход держать открытым!" Да кожнага нечая руплiвая рука акуратна дапiсала наперадзе: "задний".
Ужо ў самой назве памежнага савецкага гарадка Чоп чуваць нешта роднае, "чрезвычайное" - ЧОН, ЧК, ЧП...
Якiя да болю свае - хоць прытулi iх да грудзей - шыльды й аб'явы: "Комендатура", "Милиция", "Торговля только по талонам", "Туалет не работает", "Имя и дело Ленина будут жить в веках"... Як звыкла й жадана ўштукоўваецца ў засьмечаны прывакзальны краявiд i сам абседжаны галубамi ленiн. Яшчэ адзiн падфарбаваны золатам ленiн схаваўся ад дэструктыўных галубоў у вакзальную пачакальню. Ля ног iльлiча трое пасажыраў сьцелюць газэцiну з фотаздымкам Гарбачова, крояць на ёй сала i, апасьлiва аглядаючыся на бакi, дастаюць кантовую шклянку.
Я ўглядаюся ў дарагi зь дзяцiнства, лагодны й мудры твар правадыра. Правадыр, сарамлiва адвёўшы вочы за пляшкi "Гуцульскай" на газэцiне, празорлiва глядзiць удалеч, на шыльдачку "Ресторан закрыт нет воды". Мне здаецца, ягоныя вусны шэпчуць нешта генiяльнае:
- Как нам реорганизовать Рабкрин?
- Социализм - это учет...
Што да гэтага ленiнскага запавету, дык у Чопе поўны парадак. Палова крамаў зачыненая на пераўлiк, але, мусiць, хутка адчынiцца, бо выстаўлены ў вiтрынах асартымэнт сьведчыць, што пераўлiк можна правесьцi iмгненна.
Мэмарыяльная шыльда на вакзале паведамляе, што ў Чопе жывуць людзi розных нацыянальнасьцяў, аб'яднаныя адной велiчнай справай - будаўнiцтвам камунiзму. Шыльду, на добры лад, трэ было б прадубляваць на замежных мовах, каб iншаземцы таксама зразумелi, зь якой прычыны зачыненыя абедзьве вакзальныя прыбiральнi. (Трэба меркаваць, што ў камунiзме прыбiральнi ўжо нiкому не спатрэбяцца.)