У пунi нельга было вызначыць, як цёмна было ўжо знадворку. Калi Корал чыркнула запалкай i паглядзела на гадзiннiк, яе засмуцiла, як марудна цягнецца час. Запалак засталося мала, i яна не адважылася запалiць другую. Яна разважала, цi не лепей было б выйсцi з пунi i здацца ў палон, бо ў яе цяпер ужо не было нiякай надзеi зноў убачыць Майета. Вярнуўшыся сюды, ён зрабiў болей, чым можна было ад яго чакаць. Наўрад цi ён вернецца сюды другi раз. Але яе палохаў знешнi свет, яна баялася не салдат - яе страшылi агенты па найме, доўгiя лесвiцы, кватэрная гаспадыня. Яна баялася вяртацца да ранейшага жыцця. Пакуль яна ляжала тут, побач з доктарам Цынерам, у ёй захоўвалася штосьцi ад Майета - памяць, якая iх аб'ядноўвала.

"Вядома, я магу напiсаць яму, - казала яна сабе, - але, пэўна, пройдуць месяцы, перш чым ён вернецца ў Лондан". Ёй цяжка было дапусцiць, што ён захавае ранейшыя пачуццi i жаданнi, раз яе няма побач з iм. Яна гэтаксама ведала, што можа дамагчыся iх сустрэчы, калi ён вернецца ў Лондан. Ён зразумее, што абавязаны, прынамсi, запрасiць яе на снеданне. "Але ж я не дамагаюся яго грошай", - гэтыя словы яна прашаптала ўголас у цёмнай пунi, лежачы побач з памiраючым. Адзiнота, усведамленне таго, што па нейкай прычыне - адзiн бог ведае чаму - яна пакахала Майета, на нейкае iмгненне выклiкала ў яе пачуццё пратэсту: "А чаму i не? Чаму б мне не напiсаць яму? Можа, гэта яму будзе прыемна? Можа, я ўсё яшчэ падабаюся яму? А калi не, дык чаму мне не пазмагацца за яго? Я стамiлася быць узорнай, паводзiць сябе занадта правiльна". Яе думкi былi вельмi блiзкiя да думак доктара Цынера, калi яна пераконвала сябе, што ўсё гэта марныя спадзяваннi.

Але Корал вельмi добра ведала, што такi ўжо ў яе характар, такой ужо, вiдаць, яна нарадзiлася i павiнна прымiрыцца з гэтым. Яна паводзiла сябе недарэчна i ў iншым: няўмольная там, дзе трэба быць мяккай, уступчывая, калi трэба быць цвёрдай. Нават цяпер яна не магла думаць з зайздрасцю i захапленнем пра тое, як гэта Грунлiху ўдалося збегчы адгэтуль на машыне ў цемры, седзячы побач з Майетам. Яе думкi з упартай настойлiвасцю вярталiся да Майета, такога, якiм яна бачыла яго апошнi раз, калi той сядзеў у вагоне-рэстаране, пагладжваючы пальцамi залаты партабак. Аднак яна нi на хвiлiну не забывалася, што ў Майета няма тых вартасцей, якiя апраўдалi б яе адданасць. Такая ўжо яна была ад прыроды, а ён праявiў да яе дабрыню. У яе мiльганула думка, што i доктар Цынер быў такi самы, як яна, надта даверлiвы з людзьмi. А да яго, пэўна ж, паставiлiся зусiм iначай, калi б ён быў хiтрэйшы. Скрозь цемру яна чула яго цяжкое дыханне i зноў думала без горычы i асуджэння: "Такога нельга дараваць".

Перад фарамi раптам вынырнула развiлка дарог. Шафёр павагаўся крыху болей, чым трэба, i павярнуў руль так рэзка, што машыну занесла юзам на двух колах. Ёзеф Грунлiх пераляцеў з аднаго канца сядзення на другi, вохнуўшы ад страху. Ён не адважваўся расплюшчыць вочы да таго часу, пакуль усе чатыры колы не дакранулiся да зямлi. Яны збочылi з галоўнай шашы, i машына заскакала па калдобiнах палявой дарогi. У асляпляльнам святле фар дрэвы з маладымi пупышкамi лiстоты здавалiся выразанымi з кардону. Майет, нахiлiўшыся назад з пярэдняга сядзення, растлумачыў:

- Ён хоча ад'ехаць далей ад Субоцiцы i перасячы чыгунку на пераходзе для жывёлы. Так што трымайцеся мацней.

Дрэвы знiклi, i яны раптам з грукатам з'ехалi з шашы на пустое, заснежанае поле. Жывёла ператварыла дарогу ў суцэльную непралазную гразь, але цяпер гэтая гразь падмерзла. Раптам знiзу iх асвятлiлi два чырвоныя лiхтарыкi, кавалачак рэек заблiшчаў смарагдавымi кроплямi. Агнi замiтусiлiся, то адступаючы, то наблiжаючыся. Пачуўся нечы голас.

- Прарвёмся праз iх? - абыякавым тонам спытаў шафёр. Нага яго была гатовая нацiснуць акселератар.

- Не, не! - усклiкнуў Майет.

У яго не было падстаў нарывацца на непрыемнасцi з-за незнаёмага чалавека. Ён убачыў салдат з лiхтарыкамi. У шэрых шынялях, з рэвальверамi. Машына спынiлася памiж iмi, пераскочыўшы першую рэйку i застыўшы ў нахiленым становiшчы, нiбыта выцягнутая на бераг лодка. Адзiн салдат нешта сказаў, а шафёр перавёў яго словы на нямецкую мову.

- Ён хоча праверыць вашы дакументы.

Ёзеф Грунлiх спакойна адкiнуўся на сядзеннi, перакрыжаваўшы ногi. Адной рукой ён лянiва перабiраў срэбны ланцужок. Калi адзiн з салдат злавiў яго погляд, ён злёгку ўсмiхнуўся i кiўнуў яму: Грунлiха можна было прыняць за заможнага i гаварлiвага гандляра, якi падарожнiчае ў кампанii свайго сакратара. Майет жа нерваваўся, схаваўшыся ў каўнер футра, ён успомнiў воклiч той кабеты: "Праклятыя жыды", варожы погляд вартаўнiка, нахабнасць клерка. Якраз у такiх забытых богам мясцiнах, сярод скаваных марозам палёў i худога быдла яшчэ жывая была тая моцная старажытная нянавiсць, ад якой цывiлiзаваны свет спакваля пазбаўляўся. Салдат скiраваў святло свайго лiхтарыка яму ў твар i з нецярплiвай пагардай паўтарыў свой загад. Майет выцягнуў пашпарт, салдат узяў яго i, трымаючы дагары нагамi, уважлiва вывучаў iльва i аднарога, потым вымавiў па-нямецку адзiнае знаёмае яму слова:

- Engander?*

* Ангелец? (ням.)

Майет кiўнуў, салдат кiнуў пашпарт на сядзенне i паглыбiўся ў вывучэнне дакументаў шафёра - яны разгортвалiся ў доўгую палоску, нiбыта дзiцячая кнiжка з малюнкамi. Ёзеф Грунлiх непрыкметна нахiлiўся наперад i ўзяў з пярэдняга сядзення пашпарт Майета. Ён шырока ўсмiхнуўся, калi чырвонае святло лiхтарыка асвяцiла яго твар i ўпала на пашпарт. Вартаўнiк паклiкаў напарнiка, яны стаялi i разглядвалi Грунлiха, асветленага лiхтарыкам, цiха перагаворваючыся памiж сабой, не звяртаючы ўвагi на яго грымасы.

- Чаго iм трэба? - незадаволена спытаў ён з застылай усмешкай на тлустым твары.

Адзiн салдат аддаў загад, якi пераклаў шафёр:

- Устаньце!

З пашпартам Майета ў адной руцэ, перабiраючы другой срэбны ланцужок, ён падпарадкаваўся загаду, i яны асвятлiлi яго лiхтарыкам з ног да галавы. Ён быў без палiто i дрыжаў ад холаду. Адзiн салдат засмяяўся i пхнуў яго пальцам у жывот.

- Яны правяраюць, цi сапраўды яно належыць яму? - растлумачыў вадзiцель.

- Што?

- Ваша пуза.

Ёзефу Грунлiху давялося зрабiць выгляд, што ён прымае гэтую абразу за жарт, i ён усмiхнуўся. Яго павага да сябе была абражана нейкiмi двума боўдзiламi, якiх ён болей нiколi не ўбачыць. Некаму iншаму давядзецца паплацiцца за такую абразу, а ён заўсёды ганарыўся тым, што нiколi не спускаў крыўдзiцелям: зараз гэта яго ўзяло за жывое. Ён адвёў душу, папрасiўшы шафёра па-нямецку: