А калi не? А калi ўсё тое ад наiўнай шчырасьцi, элемэнтарнай чалавечай спагады? Усё ж Скварыш быў неблагi прафэсар, студэнты яго любiлi, ён ведаў гэта i даражыў сваёй рэпутацыяй, часьцяком адчуваючы прыязнае стаўленьне да сябе. Бо стараўся не крывiць душой, ня надта даказваць тое, што было i без таго зразумела кожнаму. Не шчыраваў - нi за Ленiна, нi за Брэжнева, хацеў быць памяркоўным марксiстам, наколькi тое было магчыма ў гэты пракляты час. Ды не ўдалося...

Тэлефон зноў празванiў раз i другi - мусiць, нехта ўсё ж ведаў, што ён дома, але Скварыш усё роўна не падышоў да тэлефоннай тумбачкi, хоць i затрывожыўся яшчэ болей. Замест таго ён цiхенька пратупаў у кабiнэт, налiў з бутэлькi ў сваю чарку i кулянуў, не закусваючы. Дзiўна, але надта не цягнула i выпiць, хоць для таго былi ўсе ўмовы - ня трэба было нi рыхтавацца да лекцыi, нi ўранку ехаць у iнстытут. А выпiўшы, як во цяпер, ён не п'янеў, галава была цьвярозая, дэпрэсiя не мiналася, можа, нават большала. Каньяк, якi ўвогуле ён любiў, цяпер здаўся рэзкiм, нясмачным, амаль агiдным. На гэты раз ён сеў пры стале на канапе, утаропiўшыся невiдушчым зрокам у круглыя плямы на блiскучай паверхнi, думаў. Надта яго бянтэжыў гэты вiзыт Красьнянскага, адчуваў: тое ня так сабе, мабыць, за тым нешта тоiцца. А што - здагадацца было няцяжка. Красьнянскага падаслалi.

Тое, што ён "пад каўпаком", Скварыш зразумеў яшчэ да выключэньня, можа, нават зiмой, як атрымаў аднойчы лiст з-за мяжы, з Кембрыджу. Пакет быў з добрай паперы, але адзiн ягоны канец, вiдаць было, адклейваўся, бо заклеены быў надта старанна i гэтак жа старанна запрасаваны. Тады ён стаў узiрацца на iншыя канвэрты i згледзеў, што з адваротнага боку ўсе яны былi нiбы калiсьцi намочаныя й старанна высушаныя. Мусiць, тое ж тычылася i ягоных тэлефонных размоваў - на катэдры, дома: перапады ў гучаньнi, староньнiя шчаўчкi кантактаў - чаго раней не было. Ён амаль перастаў пiсаць лiсты знаёмым, толькi рэдчас паштоўкi. Па тэлефонах гаварыў каротка i самае неабходнае. Але менавiта тады заўважыў, што да яго па тэлефонах зачасьцiлi - знаёмыя i малазнаёмыя, i зусiм чужыя людзi. Iншыя гаварылi далiкатна, часам кранаючыся рызыковых тэмаў, iншыя ж наўпрост пыталiся, як ён ставiцца да злачыннай гiбелi нашых хлопцаў у Афганiстане, да таго, што абмежаваны кантынгент нашых войскаў за столькi гадоў ня можа даць рады агiдным наймiтам iмпэрыялiзму - афганскiм душманам. Як мог, ён выкручваўся, стараўся не гаварыць пэўна, але некаторыя патрабавалi пэўнага адказу. Было няёмка, агiдна, хацелася вылаяцца i кiнуць трубку.

Цяпер гэты Красьнянскi...

I быццам жа харошы хлопец, так шчыра дзякаваў за сумленьне, якое цяпер ня часта праяўляецца ў людзях, казаў, што правiльна ён гэта - пра Афган. У яго самога, Красьнянскага, нядаўна ў Афганiстане загiнуў стрыечны брат, прывезьлi ў цынкавай труне, хавалi ўсiм калгасам, мацi самлела, труну не адкрылi, забаранiў ваенкамат, i як уведаеш, хто там - можа, зусiм i ня iх хлапец. Скварыш ужо чуў пра такiя выпадкi, калi хавалi чужых замест сваiх, вайскоўцы чамусьцi блыталi, нават у такой справе не было парадку. Але цяпер, думаў ён, тое, можа, i ня надта важна. Тая вайна несправядлiвая ва ўсiх сэнсах, нават паводле марксiзму-ленiнiзму, а тыя, хто яе ўсчаў, рана цi позна будуць названыя злачынцамi i праклятыя. Але што з таго радасьцi яму, Скварышу, пакуль вось праклiнаюць таго, хто пасьмеў пра iх заiкнуцца. Яго выключылi з партыi, здаецца, хутка выганяць з працы. Хоць ён i падаў апэляцыю i ўжо напiсаў нямала папер, "аб'ясьнiцельных", даказваючы, што нiчога падобнага не гаварыў i нават ня думаў. Што ён цалкам i поўнасьцю падтрымлiваў i падтрымлiвае зьнешнюю i ўнутраную палiтыку партыi, iнтэрнацыянальную дапамогу братняму афганскаму народу. Да агiды лiсьлiва i вернападдана. Было брыдка ўспомнiць, як ён на бюро райкаму, дзе яго выключалi, фальшыва апраўдваўся, i тое яму, мабыць, кепска ўдавалася, райкамаўцы наўрад цi верылi яму. Неяк ён не стрымаўся, закалацiлася сэрца, прыйшлося пры тых самаўпэўненых маладых функцыянэрах даставаць валiдол, рукi трэсьлiся, бубачкi лякарства пасыпалiся на каленi, паскакалi ва ўсе бакi па блiскучай падлозе. Малады мардаты сакратар на хвiлiну прыпынiў свой допыт i, нiбы падсумоўваючы, сказаў: "Шкада, ня хочаце вы раззбройвацца перад партыяй". "А я й ня ўзбройваўся. Я нiчога ня маю супраць маёй партыi", сказаў тады ён i сам зьдзiвiўся ненатуральнай лiсьлiвасьцi свайго голасу. Сакратар толькi крыва ўсьмiхнуўся, седзячы за сталом пры шасьцi тэлефонах на тумбачцы. "А ў нас ёсьць матэрыялы, якiя сьведчаць якраз наадварот. Напрыклад, у сакавiку вы сьцьвярджалi, што наш абмежаваны кантынгент у Афганiстане зьнiшчыў каля аднаго мiльёна афганцаў. Адкуль вам вядомая гэтая хлусьня?" Яны ўсе, колькi iх было там, можа, чалавек дваццаць, што расьселiся каля даўгога стала i пад сьценамi, варожа ўтаропiлiся ў яго. А ён маўчаў, пакутна згадваючы, каму ён гаварыў пра тое. Адкуль сам ведаў гэтую лiчбу, памятае пэўна - тое казала радыё "Свабода", якое ён начным часам слухаў, што-колечы разьбiраючы праз глухi трэскат глушылак. Агiдным, пiсклявым голасам ён пачаў адмаўляцца, гатовы быў пабажыцца, што нiчога падобнага не гаварыў, хоць менавiта тады раптоўна ўсё прыпамятаў. Але як можна было прызнацца. Доўга сядзець нерухома Скварыш ня мог, прыгнятала начная цiшыня, ён ня мог знайсьцi сабе ўтульнага месца i пайшоў туляцца па невялiкай трохпакаёвай кватэры. Забрыў на кухню, уключыў сьвятло. Мог бы зварыць сабе кавы (усё ж занятак), але кавы ён выпiў тры кубкi, мабыць, на сёньня годзе. Расчынiў халадзiльнiк, паўзiраўся ў сякi-такi запас харчу - кавалак каўбасы ў рудай паперы, бутэлька кефiру, некалькi плоскiх бляшанак кансэрваў, - нiчога ў яго не выклiкала апэтыту, жаданьня зьесьцi. Што-небудзь варыць, натуральна, ён не хацеў, не хацеў нават сасмажыць яешню, якую ўвогуле любiў i еў з задавальненьнем, калi яе смажыла жонка. Разьбiтае шкло ў дзьвярах на кухонны балькон каторы раз напомнiла пра непарадак, але цяпер ён падумаў, што шкло ўставiць ня хутка. Было не да таго. Ён асьцярожна расчынiў дзьверы i выйшаў на балькон, паклаў рукi на яшчэ цёплыя ад дзённага сонца парэнчы i здрыгануўся: на суседнiм бальконе з асьветленай ззаду сьпiнаю ў гэткай самай позе стаяў i курыў сусед. Скварыш адхiснуўся, хуценька вярнуўся на кухню i прычынiў дзьверы. Цяпер ён не хацеў бачыць нiкога, нi з кiм размаўляць; усё здавалася, што ў яго занадта цiкаўна ўзiралiся i ўжо напэўна ўважлiва слухалi. Цi падслухоўвалi. Цiкава, падумаў Скварыш, цi была чутная на бальконе iхная гаворка ў кабiнэце ды асаблiва ў вiтальнi каля дзьвярэй. I цi даўно ён стаiць там, гэты сусед у майцы.

Ён зноў вярнуўся ў кабiнэт. Прыбiраць зь нiзкага столiка нiчога ня стаў, стомлена апусьцiўся ў крэсла за пiсьмовы стол. Уключаная настольная лямпа асьвяцiла вольны ад папераў кавалак стала... Надта мутарна было на душы ў прафэсара, вялiкi сумнеў тачыў яго ўсё болей - дык проста цi не заходзiў Красьнянскi? А што, калi ў гэты час ён ужо сядзiць у КГБ i апiсвае iхную тут гутарку? Цi, можа, запiсаў усё на магнiтафон i заўтра аднясе ў вядомы дом на праспэкце? У такiм выпадку, адзiн паратунак - апярэдзiць самому. Iнакш яму пэўны капец - i працы, i кар'еры. А то i жыцьцю. Але зноў жа

- як напiсаць? А калi тое яму толькi здаецца, а Красьнянскi ўсё - па сваёй чалавечай шчырасьцi, па дабрынi...

Праклятае становiшча, яго адчуваў Скварыш кожнаю мазгавой зьвiлiнай, кожным кончыкам нэрваў. Усё здавалася: трэба нешта прыдумаць, нешта зрабiць, набрысьцi на якое выйсьце. I ён думаў, напружваў мазгi, а выйсьця не знаходзiлася. Цi яго не было наогул? Але ж такога не могло стацца, усё ж павiнна быць нейкае выйсьце.

Ён зноў пачаў блукаць па кватэры, паласатай дарожкай пратупаў да зачыненых на два замкi, абабiтых цыратай дзьвярэй, павярнуўся назад. Зь вялiкага календара на сьцяне ад Новага году звыкла ўсьмiхалася яму прыгожанькая японка, нiжай чарнелi два шэрагi лiчбаў летняга месяца. Чорная пара, праклятыя месяцы, падумаў прафэсар, колькi яны задалi турбот, перажыванак, пакутнай няпэўнасьцi. Калi парткамiсiя ЦК, куды ён зьвярнуўся, зацьвердзiць ягонае выключэньне, дык будзе канец. Кранты! Няўжо такое магчыма?