Бэрнар Клавэль

Бiзун

Пераклад: Л. Казыра

Мiшэлю Борвiчу

Цырк братоў Зэпiно прыехаў на плошчу якраз ранiцай. Поль Нанервiч бачыў, як выплылi фургончыкi на рагу Гран-ру i дарогi на Раан i спынiлiся потым ля тытунёвай крамы. Ён падышоў блiжэй. Была субота, i плошча хутка напаўнялася людзьмi. У натоўпе Поль пазнаў некалькi рабочых з цагельнi. Побач з iм стаяў стары Перэс, якi трымаў у руках гаспадарчую сумку, адкуль вытыркалiся цыбулiны. Стары Перэс працаваў разам з Полем у адным цэху на абпалцы цэглы. Амаль за 30 гадоў працы цела Перэса набыло нейкi шэры, зямлiсты колер. Чалавек высах, i нават на яго вачах ужо не было нiякiх прыкмет вiльгацi, а калi яго павекi варушылiся, то здавалася, што вось-вось пачуеш шоргат пясчынак. Поль нячутна наблiзiўся да Перэса i дакрануўся да яго сумкi. Стары павярнуўся i ўсмiхнуўся.

- Здароў, палячок.

У вуснах Перэса гэтае слова не мела нiчога абразлiвага. Поль ведаў гэта i таксама ўсмiхнуўся.

- Дык што, - працягваў стары, - пойдзеш у цырк вечарам?

Поль пацiснуў плячамi.

- Гэта ж не цырк, а так, вандроўнiкi.

- Ну чаму, проста маленькi, але ўсё ж цырк.

- Ды яно, вiдаць, так.

- Вось да вайны часта прыязджаў цырк. У iх тады былi добрыя нумары. Цяпер, мусiць, iм стала цяжэй. Цяпер - тэлевiзар, кiно, а iм гэта не на руку.

Чацвёра мужчын i дзве жанчыны выйшлi з трох даволi няўклюдных фургончыкаў. Разам з дарослымi было трое цi чацвёра дзяцей, якiя нешта не падзялiлi i сварылiся.

У натоўпе чулiся дасцiпныя рэплiкi наконт паважанага ўзросту фургончыкаў i мажнасцi жанчын.

- Калi яны будуць рабiць трапецыi, то за гэта варта i заплацiць.

- Або хадзiць па канаце...

- Не хацеў бы толькi я быць унiзе ў гэты момант.

Хтосьцi груба засмяяўся.

- Урэшце, - заўважыў стары Перэс, - гэта такiя ж гаротнiкi, як i мы. Iм трэба добра завiхацца, каб зарабiць пару су.

Поль Нанервiч маўчаў. Яго позiрк спынiўся на адным з артыстаў цырка. Той складаў у штабель дошкi, якiя яму падавалi з фургончыка напарнiкi. Чалавек увесь час рухаўся, i цяжка было сачыць за яго тварам. Гэта быў здаровы, дужы, шырокi ў плячах мужчына. Яму было гадоў 45. На iм былi штаны з сiняй тканiны, шатландская кашуля, у якой пераважаў чорны колер, i невялiкая бэжавая кепка, якая адкрывала высокi лоб. З-за грукату дошак i размоў у натоўпе Поль не мог чуць, пра што гаварыў чалавек, але, вiдаць, ён жартаваў са сваiм таварышам, бо абодва часта смяялiся.

- Я ўпэўнены, што ведаю таго чалавека, якi складвае дошкi, - сказаў Поль.

- Можа, дзе бачыў у iншым цырку?

- Наўрад.

- Часам можа здацца...

- Не, я ўпэўнены.

- Ну, тады пагавары з iм.

Паляк вагаўся, паглядзеў на старога гiшпанца, на цыркача i сказаў:

- Не, не варта.

Два жаданнi змагалiся ў душы ў Поля: першае - падысцi, павiтацца з цыркачом; другое - хутчэй пакiнуць гэтае месца, вярнуцца дадому i замкнуцца.

- Пайшлi, - сказаў Перэс, - кульнём па шкляначцы. Што, мы не бачылi, як ставяць лаўкi?

Яны зайшлi ў кафэ на вулiцы Фюмэ. Заказалi бутэльку белага вiна. Стары ўсё расказваў пра даваенны цырк.

- Ты, - казаў ён, - ты не памятаеш таго часу, бо ты быў яшчэ малады. Дый цi быў той цырк у тваёй Польшчы?

Поль нiчога не адказаў, i стары працягваў расказваць з такой жа стараннасцю, як i працаваў каля печы ў цагельнi. Поль слухаў яго не надта ўважлiва. Твар цыркача, яго аблiчча, яго паходка не давалi яму спакою. Чым больш ён думаў пра гэта, тым больш пераконваўся, што ведае гэтага чалавека. Ведае добра i блiзка. Яму здавалася нават, што iх знаёмства адбылося не так ужо даўно.

Ён паспрабаваў сабраць свае ўспамiны пра цырк, але так нiчога i не сказаў. Не хацеў перабiваць старога.

Апоўднi Поль прыйшоў дадому. Прыгатаваў сабе абед. I акурат у гэты час з вулiцы данеслiся гукi бубна i трубы. Ён падышоў да акна. Па вулiцы памалу рухаўся цыркавы фургончык. За рулём сядзела адна з тых мажных жанчын, якiх Поль бачыў на плошчы. Разам з ёю былi два музыканты, хлапчук у паношаным сурдуце i з вялiзным чорным цылiндрам на галаве. Ён вырабляў розныя фокусы. Як толькi музыканты рабiлi паўзу, чацвёрты чалавек паведамляў праз рупар:

- Сёння вечарам, роўна ў 20 гадзiн, на плошчы...

Ён расказваў пра мiжнародны цырк Зэпiно, пра яго звярынец, пра яго каралёў эквiлiбрыстыкi, жанглiравання, пра Заро - караля бiзуна...

Чалавек, якога Поль нiбыта ведаў, бiў у бубен. На iм была тая самая вопратка. Аднак добра разгледзець яго з другога паверха было немагчыма. Чалавек схiлiўся над бубнам i, здавалася, быў цалкам захоплены сваёй справай. У Поля ўзнiкла жаданне хутчэй спусцiцца па лесвiцы, дагнаць фургончык, якi ехаў так марудна... Аднак ён, як прыбiты, застаўся стаяць ля акна. Яго ахапiла тое ж адчуванне, што i ранiцай на плошчы: зноў - унутраная напружанасць, зноў - боль у сэрцы.

Ён вярнуўся да стала i хуценька скончыў свой абед. Прыбраў са стала, навёў парадак на кухнi i пайшоў у кафэ Платан. Кожную суботу ён любiў заходзiць сюды, каб пагуляць з сябрамi ў шарыкi. Наведнiкаў яшчэ не было, i Поль прысеў за неасветлены столiк. Да самага вечара нiяк не выходзiў з галавы барабаншчык. Нiколi так бяздарна не гуляў Поль. Яго партнёры страшэнна раззлавалiся, бо тройчы па яго вiне вымушаны былi плацiць за пачастунак. Пасля ўсяго сапернiкi прапанавалi iм рэванш, але Поль устаў з-за столiка.

- Мне трэба дадому.

У адказ пачуўся смех, колкiя жарты. Поль усмiхнуўся, хацеў штосьцi растлумачыць, але тут жа зразумеў, што ў такiм шуме яго слоў нiхто не пачуе.

Але замест таго каб iсцi дадому, ён накiраваўся да плошчы. Ён яшчэ не ведаў, цi пойдзе ў цырк. Такое пытанне нават i не паўставала перад iм. Аднак нейкая невядомая сiла, супраць якой ён нiчога не мог зрабiць, цягнула яго на плошчу.

Цырк асвятляўся дзесяткам лiхтароў, што гайдалiся на дроце. Зверху нiякага брызенту не было, толькi вакол арэны i лавак для гледачоў была нацягнута тканiна. Людзi заходзiлi ў гэтую iмправiзаваную залу. Хлапчукi спрабавалi як-небудзь пралезцi пад тканiну, але жанчына з цырка сачыла пiльна i адганяла iх ад агароджы. Чалавек з рупарам зноў i зноў паўтараў вартасцi каралёў свайго цырка.

Поль падышоў да ўвахода i паспрабаваў паглядзець, што адбывалася ў зале. Яму ўдалося ўбачыць толькi куток арэны, дзе яго "знаёмы" правяраў, як нацягнуты канаты. Зноў Полю захацелася i зайсцi ў залу, i тут жа, як злодзею, уцячы адсюль. На нейкi момант ён пашкадаваў, што пайшоў з кафэ. Машынальна рука намацала ў кiшэнi некалькi манет. Поль дастаў iх, паглядзеў i... зноў паклаў на месца. Доўга яшчэ ў нерашучасцi мучыўся чалавек, пакуль нарэшце не адрэзаў: