Нiкому, нiчога i нiколi не дараваць - вось мой зыходны прынцып. Я не прымаю нi добрых намераў, нi ўважных прычын, нi выпадковых памылак, нi змякчальных абставiн. У мяне нiхто не дастане нi iндульгенцый, нi адпушчэння грахоў. Усё падлiчваецца разам, падсумоўваецца, i потым выносiцца вынiк: "З вас - столькi. Вы - разбэшчаны тып, сатыр, мiфаман, педэраст, прытворшчык i да т. п." Вось так. I нiякага сюсюкання. У фiласофii, як i ў палiтыцы, я гатовы прытрымлiвацца любой тэорыi, якая адмаўляе чалавеку ў бязвiннасцi, i любой практыкi, якая прадугледжвае абыходжанне з iм, як з вiнаватым. Такiм чынам, вы маеце ў маёй асобе палымянага прыхiльнiка рабства.
А без рабства, шчыра кажучы, i не можа быць нiякага канчатковага выйсця. Я зразумеў гэта вельмi даўно. А раней - раней я толькi i гаварыў пра свабоду. Я намазваў яе за снеданнем на свае бутэрброды, я жаваў яе круглы дзень, само дыханне маё было прасякнута яе салодкiм водарам. Я забiваў гэтым словам любога, хто адважваўся мне запярэчыць, я ставiў яго на службу сваiм нiзкiм жаданням i свайму ўладалюбству. Я шаптаў яго ў ложку на вушка заснулай сяброўцы, i менавiта яно дапамагала мне пакiнуць яе назаўжды. Я прамаўляў яго нiбы незнарок... Але я ўжо пачынаю запаляцца i страчваць пачуццё меры. Зрэшты, мне выпадала карыстацца свабодай i з больш бескарыснымi мэтамi, i нават уявiце сабе такую наiўнасць! - я двойчы цi тройчы кiдаўся яе абараняць. Праўда, я нiколi не думаў памiраць за яе, але часам усё-такi рызыкаваў. Што ж, трэба дараваць мне такую неасцярожнасць: я сам не ведаў, што рабiў. Мне было невядома, што свабода - не ўзнагарода i не адзнака, якую святкуюць шампанскiм. I не падарунак цi прыгожая скрынка з ласункамi на ўцеху тваёй вантробе. Зусiм наадварот - гэта цяжкая праца, доўгi бег на бясконцую дыстанцыю, у адзiноце i на змор. Нi шампанскага, нi сяброў, якiя б узнялi келiх i зiрнулi на цябе з пяшчотнай любоўю. Адзiн, заўсёды адзiн: у змрочнай зале, у непрытульнай камеры, на лаве падсудных - адзiн перад судом усiх i судом над самiм сабой. I ў канцы ўсякай свабоды кожнага чакае прысуд. Вось чаму свабода - непасiльная ноша, асаблiва калi ты пакутуеш, цi калi ты трасешся ў гарачцы, цi калi ва ўсiм свеце няма чалавека, якога б ты мог палюбiць.
Ах, шаноўны, таму, хто адзiн, хто не мае нi Бога, нi пана, цяжар дзён заўсёды здаецца пачварным. I таму кожны вымушаны выбiраць сабе пана. Не Бога, не - Бог даўно ўжо не ў модзе. Нават слова, i тое ўжо страцiла сэнс, цяпер iм можна хiба што шакiраваць акружаючых. А вы зiрнiце на нашых маралiстаў: якiя яны сур'ёзныя, як горача яны любяць сваiх блiзкiх i гэтак далей! Але, па сутнасцi, чым яны адрознiваюцца ад хрысцiян? Ды нiчым! Хiба што чытаюць свае казанi не з амбона. Дык што, па-вашаму, замiнае iм вярнуцца ва ўлонне рэлiгii? Павага? Правiльна - павага, якою яны карыстаюцца ў людзей. Яны вельмi не хочуць аскандалiцца i таму вымушаны таiць свае сапраўдныя думкi. Я ведаў аднаго пiсьменнiка-атэiста, якi кожны вечар малiўся ў сваiм пакоi. Але вы б толькi пачулi, як ён бэсцiў беднага Бога ў сваiх раманах! Вось ужо даваў дыхту, як казаў пра гэта, я ўжо не памятаю, хто! А калi я расказаў пра яго аднаму ваяўнiчаму вальнадумцу, той адно ўзняў рукi да неба i з уздыхам, бяззлосна прамовiў: "Вы не паведамiлi мне нiчога новага. Я ведаю - усе яны такiя". На яго думку, восемдзесят адсоткаў нашых пiсьменнiкаў з задавальненнем бы ўславiлi iмя боскае, каб толькi маглi не падпiсваць сваiх кнiг. Але яны не могуць iх не падпiсваць таму, што вельмi любяць сябе, i нiкога не славяць, бо страшэнна адзiн аднаго ненавiдзяць. I толькi таму, што яны ўсё-такi не могуць адолець сваёй прагi ўсiх ушчуваць, яны стараюцца выгадаць на маралi. Словам, усе яны хворыя на своеасаблiвы дабрачынны сатанiзм. Далiбог, мы жывём у забаўны час! I чаго тут дзiвiцца, калi ва ўсiх тлумяцца мазгi, як у таго майго сябра, якi лiчыў сябе за атэiста, пакуль быў бездакорным мужам, i як толькi кiнуўся ў юр, адразу ж узяў прычасць!
Ах, маленькiя хiтруны, камедыянты, крывадушнiкi! Якiя яны ўсё ж замiлавальныя! I паверце, я не хлушу, усе яны такiя, нават калi стараюцца спапялiць само неба разам з святымi. Хто б яны нi былi - бязбожнiкi цi багамольцы, бастонцы цi масквiчы - усе яны хрысцiяне, усе, ад бацькi да сына. Толькi цяпер больш няма нi бацькоў, нi айцоў, нi запаветаў! Вызвалiлiся! Ну што ж, выкручвайцеся самi. Але больш за ўсё яны баяцца менавiта свабоды i яе прыгавору, i моляць, каб хоць нехта ляпнуў iм па руках, i выдумляюць самi сабе нейкiя жудасныя парадкi, i спяшаюцца хутчэй замянiць усе цэрквы на вогнiшчы. Саванаролы, я вам кажу, сапраўдныя Саванаролы! Але вераць яны толькi ў грэх i нiколi - у боскую ласку. Вядома, яны пра яе думаюць. Ласкi, боскае ласкi вось што iм трэба, i згоды, i забыцця, i шчасця быць, шчасця жыць, iснаваць, а можа (хто ж яго ведае, бо ўсе яны, апроч таго, сентыментальныя), можа, яны мрояць i пра заручыны, пра маладую цнатлiвую дзяўчыну, пра вернага сябра жыцця, пра ўрачыстую музыку? Вось я, здаецца, не быў сентыментальны, а ведаеце, пра што я марыў: каханне да скону, усiм сэрцам i целам, дзень i ноч, у вечных абдымках, у полымi страсцi i асалоды, i гэтак пяць год, а потым смерць. Мары! Мары!
Ну што ж, калi няма ўжо заручын, нi вечнай любвi, дык няхай будзе хоць шлюб - зверскi, з прыгнётам i пугай. Галоўнае - каб усё было проста, як у дзяцей, каб кожным нашым учынкам кiравалi, каб лiха i дабро былi вызначаныя раз i назаўжды, няхай адвольна, затое бясспрэчна. I я пагаджуся з усiм гэтым, якi б я нi быў сiцылiец-яванец i як бы далёка я нi стаяў ад хрысцiян, што, зрэшты, не замiнае мне адчуваць пэўную спагаду да першага сярод iх. Усё ў тым, што на парыжскiх мастах я зразумеў, што таксама баюся свабоды. I таму - няхай жыве пан, хто б ён нi быў, абы толькi здолеў змянiць волю нябёсаў! "О, айцец наш, якi часова сышоў на зямлю!.. О, нашы правадыры i начальнiкi, так салодка суровыя!.. О, нашы бязлiтасныя i горача любiмыя кiраўнiкi!.." Словам, галоўнае, як вы бачыце, - адмовiцца ад свабоды i, пакаяўшыся, падпарадкавацца яшчэ большаму мярзотнiку, чым ты сам. Калi ж усе мы зробiмся вiнаватыя, гэта i будзе сапраўдная дэмакратыя. Застанецца, мiлы дружа, адпомсцiць толькi за тое, што памiраць даводзiцца самому. Бо смерць - асабiстая справа кожнага, а рабства - супольная справа ўсiх. Усе дастаюць па заслугах разам з намi i, што асаблiва важна, - у той жа час, што i мы. Настае нарэшце ўсеагульная еднасць i роўнасць, няхай i на каленях, i са схiленай галавой.