- Цяжка жыць i ведаць, што скончыўся твой час.

Я сказаў:

- Якое добрае жыццё было ў вас!

Яна цяжка ўздыхнула:

- Добрае i лёгкае. Вось чаму я так смуткую па iм.

Я зразумеў, што ёй хацелася расказаць пра сябе, i вельмi далiкатна, быццам дакранаўся да незагоеных ран, пачаў распытваць.

Яна расказала пра свае радасцi i нягоды, пра сяброў i пра ўсё сваё пераможнае жыццё.

- Самай вялiкай радасцю, сапраўдным шчасцем вы абавязаны тэатру?

Яна не задумваючыся адказала:

- О не!

Я ўсмiхнуўся, а яна сумна паглядзела на два партрэты i дадала:

- Iм.

Я не вытрымаў i зноў спытаўся:

- Якому?

- Абодвум. Мая старая памяць нават блытае iх, а што да аднаго, дык мяне i сёння мучыць сумленне.

- Тады, панi, шчасцем вы абавязаны не iм, а каханню. Яны былi толькi носьбiты яго.

- Можа. Але якiя!

- А не думаецца вам, што звычайны, а не вялiкi чалавек мог бы гэтаксама i нават мацней кахаць вас? Ён бы ахвяраваў вам усё сваё жыццё, сэрца, думкi, увесь свой час i сваю сутнасць, а гэтыя ахвяравалi вам дзвюх страшных сапернiц, Музыку i Паэзiю?

Яна закрычала iмпэтным, маладым голасам, ад якога мацней забiлася сэрца:

- Не, пане, нiколi. Можа, такi чалавек i кахаў бы мацней, але не так, як яны. О! Яны так маглi спяваць песню кахання, як нiхто на свеце! Як п'янiлi мяне iх прызнаннi! Хiба знойдзецца на свеце чалавек, хто б здолеў музыкай i словам выказаць тое, што казалi яны? Цi варта кахаць, калi не можаш укласцi ў каханне ўсю музыку i паэзiю зямлi i неба? А яны, яны ведалi, як словамi i песняй зачараваць жанчыну! О! Можа, i было ў нашым каханнi больш уяўнага, чым сапраўднага, але мара ўзносiць у неба, праўда заўсёды пакiдае на зямлi. Хай сабе iншыя i кахалi б мяне мацней, усё роўна толькi праз iх я зразумела, пачула, палюбiла каханне!

I неспадзявана яна заплакала.

Яна плакала моўчкi, плачам адчаю.

Я зрабiў выгляд, што нiчога не заўважаю, i глядзеў у акно.

Праз некалькi хвiлiн яна зноў загаварыла:

- Разумееце, амаль ва ўсiх людзей душа старэе разам з целам. Я выключэнне. Майму бядачаму целу шэсцьдзесят дзевяць, а сэрцу - дваццаць. Вось чаму я жыву зусiм адна сярод кветак i ўспамiнаў...

Мы доўга сядзелi моўчкi. Яна супакоiлася i з усмешкай сказала:

- Вы будзеце смяяцца з мяне, калi я скажу... калi скажу, чым я занятая ў пагодныя вечары!.. Мне сорамна i шкада самой сябе.

Як я нi распытваў у яе, яна не хацела прызнацца, чым займаецца; тады я ўстаў i пачаў развiтвацца.

Яна ўскрыкнула:

- Так рана!

I калi пачула, што мне трэба вячэраць у МонтэКарла, яна нерашуча спыталася:

- Вы не хочаце павячэраць са мной? Мне будзе вельмi прыемна.

Я адразу згадзiўся. Яна абрадавалася, пазванiла пакаёўцы i, даўшы нейкiя распараджэннi, запрасiла мяне паглядзець дом.

Шкляная веранда, поўная маленькiх дрэўцаў, вяла ў гасцёўню, адтуль была вiдаць уся доўгая аранжарэя, якая цягнулася да гары. Нiзкi фатэль пад дрэўцамi сведчыў, што акторка часта сядзела тут.

Мы пайшлi ў сад любавацца кветкамi. Цiха наступаў лагодны цёплы вечар, калi зямля духмянiцца ўсiмi водарамi. Амаль сцямнела, калi мы селi за стол. Вячэра была смачная i доўгая. I мы сталi блiзкiмi сябрамi, калi яна адчула тое замiлаванне да яе, што нараджалася ў маiм сэрцы. Яна выпiла, як казалi тады, два мезенцы вiна i зрабiлася непасрэдная i шчырая.

- Давайце глядзець на месяц, - сказала яна. - Я не магу без яго, сведкi маёй самай вялiкай радасцi. Здаецца, ён беражэ ўсе мае ўспамiны, i варта мне паглядзець на яго, як ён аддае iх. I нават... часам, увечары... я цешуся мiлым спектаклем... мiлым... мiлым спектаклем... калi б вы толькi ведалi!.. Ды не, вы будзеце насмiхацца з мяне... я не смею... я не магу... не... не... праўда не магу...

Я ўпрошваў:

- Якiм? Скажыце, абяцаю не смяяцца... клянуся вам...

Яна вагалася. Я ўзяў яе за рукi, лядачыя, худыя, халодныя рукi, i пачаў па чарзе цалаваць iх, як рабiлi калiсьцi тыя. Акторка была ўзрушаная. Яна думала.

- Вы абяцаеце не смяяцца?

- Клянуся.

- Добра, хадземце.

Яна паднялася. I калi маленькi, няёмкi ў сваёй зялёнай лiўрэi слуга адсоўваў фатэль, яна цiха i таропка нешта шапнула яму на вуха. Ён адказаў:

- Добра, панi, хвiлiну.

Яна ўзяла мяне пад руку i павяла на веранду.

Аранжарэя сапраўды дзiвiла хараством. Высокая поўня раскруцiла пасярэдзiне срэбную сцежку - доўгi светлы прамень падаў на жоўты пясок памiж купак змрочных дрэў.

Дрэвы былi ўсыпаны кветкамi, i ў начы разлiваўся густы духмяны водар. У цёмнай зеленi вiравала безлiч светлякоў, агнiстых жучкоў, падобных на рассыпаную жменю зорак.

Я ўскрыкнуў:

- О! Якая аздоба для сцэны кахання!

- Праўда? Праўда? Зараз вы ўбачыце.

I яна пасадзiла мяне побач. Яна прашаптала:

- Вось чаму мне так шкада мiнулага. Вы, сённяшнiя мужчыны, зусiм не думаеце пра гэта. Вы бiржавiкi, гандляры i дзялкi. Вы нават развучылiся размаўляць з намi. Калi я кажу "з намi", я маю на ўвазе маладых. У наш час каханне часцей за ўсё пачынаецца з ганебнага разлiку выдаткаў на краўца. Калi вы лiчыце, што цана вышэйшая за жанчыну, вы знiкаеце, але згаджаецеся плацiць, калi жанчына вартая большай цаны. Нiшто сабе звычаi... нiшто сабе каханне!..

Яна ўзяла мяне за руку:

- Глядзiце...

Я быў збянтэжаны i зачараваны... Там, у канцы прысадаў, па месяцавай сцяжынцы, апавiўшыся, трымаючы адно аднаго за стан, паволi ступалi прыгожая дзяўчына i хлопец; яны то траплялi ў зыркiя кроплi святла, то зноў хавалiся ў цемры. Ён быў у белай сацiнавай вопратцы мiнулага стагоддзя i ў капелюшы са страўсавым пяром. А яна - у шырокай сукнi з фiжмамi, з высокай напудранай фрызурай, якую насiлi знатныя моднiцы часоў Рэгенцтва.

Пасярэдзiне прысадаў за сто крокаў ад нас яны спынiлiся i манерна пацалавалiся.

I тут я пазнаў двух маленькiх слуг. Я ледзь не зляцеў з крэсла ад прыступу смеху, якi раздзiраў мне грудзi. Зрэшты, я не засмяяўся, а сцяў зубы i трываў, ад чаго мне рабiлася яшчэ горш. Уявiце сабе хворага, якому рэжуць нагу i замест таго, каб скавытаць ад жудаснага болю, ён змушаны маўчаць.

Але юнакi павярнулiся i пайшлi ў глыбiню прысадаў, постацi iх зноў сталi казачныя. Яны аддалялiся, драбнелi, знiкалi, як знiкае мара. Яны пайшлi. Бязлюдная дарожка выглядала сумна.

Я таксама пайшоў, пайшоў, каб больш нiколi сюды не вяртацца. Я зразумеў, што гэты спектакль паўтараецца вельмi часта i абуджае напоенае каханнем i тэатрам мiнулае, прывiднае, уяўнае i вабнае мiнулае, якое здаецца прыгожым i папраўдзе было такое. Яно i цяпер жывiла душу былой камедыянткi i былой каханкi.