Калi, нарэшце, усе паселi за стол, з'явiўся сам гаспадар заезнага двара. Гэта быў былы гандляр жывёлаю, тоўсты астматычны чалавек, у горле ў якога без адхлання нешта свiстала, клекатала i хрыпела. Прозвiшча яго было Фалянвi.

Ён запытаўся:

- Хто хут мадэмуазель Элiзабэт Русэ?

Пампушка здрыганулася, павярнулася:

- Гэта я.

- Мадэмуазель, прускi афiцэр жадае неадкладна пагаварыць з вамi.

- Са мной?

- З вамi, калi менавiта вы мадэмуазель Элiзабэт Русэ.

Яна захвалявалася, нейкую хвiлю раздумвала, потым рашуча сказала:

- Ну i няхай! Але я не пайду!

Усе занепакоiлiся; кожны пачаў выказваць здагадкi наконт прычыны выклiку. Да Пампушкi падышоў граф:

- Вы не маеце рацыi, мадам, ваша адмова можа спавадаваць вялiкiя непрыемнасцi не толькi вам, але i ўсiм вашым спадарожнiкам. Нiколi не варта працiвiцца людзям, якiя дужэйшыя за вас. Гэтае запрашэнне, пэўна, не тоiць нiякай небяспекi; можа, трэба нешта ўзгаднiць, якую-небудзь дробязную фармальнасць.

Усе падтрымалi графа, сталi прасiць Пампушку, угаворваць, упрошваць i нарэшце пераканалi яе; кожны баяўся ўскладненняў, якiя мог бы спрычынiць такi неразумны ўчынак. Урэшце яна сказала:

- Добра, але раблю я гэта толькi дзеля вас!

Графiня пацiснула ёй руку:

- I мы вам шчыра ўдзячныя!

Пампушка пайшла. Усе чакалi яе вяртання, каб разам сесцi за стол.

Кожны шкадаваў, што заместа гэтай нястрыманай, наравiстай жанчыны запрасiлi не яго, i мысленна рыхтаваў усякiя банальныя фразы на выпадак, калi i ён будзе паклiканы.

Але хвiлiн праз дзесяць Пампушка вярнулася - запыханая, пунсовая, сама не свая ад гневу.

- Ах, паскуда! Якая паскуда! - мармытала яна.

Усе кiнулiся да яе з роспытамi, аднак яна маўчала; граф прадаўжаў настойваць, i тады яна з вялiкай годнасцю адказала:

- Не дапытвайцеся. Вас гэта не абыходзiць, я не магу нiчога сказаць.

Усе размясцiлiся вакол вялiкай мiсы, адкуль iшоў пах капусты. Нягледзячы на гэтую трывожную прыгоду, вячэра прайшла весела. Сiдр, якi - з эканомii пiлi муж i жонка Люазо ды манашкi, быў слаўны. Астатнiя заказалi вiна; Карнюдэ папрасiў пiва. У яго была асаблiвая манера адкаркоўваць бутэльку, успеньваць пiтво, углядвацца ў яго, нахiляючы куфаль, а потым узнiмаючы да лямпы, каб лепей разгледзець колер. Калi ён пiў, яго доўгая барада, якая з часам набыла адценне яго любiмага напiтку, здавалася, ажно трэслася ад замiлавання, вочы скоса цiкавалi за куфлем, каб не згубiць яго з вiдавоку, i ўвесь выгляд у дэмакрата быў такi, быццам ён выконвае тую адзiную справу, дзеля якой i нарадзiўся на свет. Ён мысленна як бы iмкнуўся зблiзiць, паяднаць дзве вялiкiя страсцi, якiя поўнiлi ўсё яго жыццё: пiва "Паль Аль" i Рэвалюцыю; бясспрэчна, не мог ён цешыцца адным, не думаючы пра другое.

Пан i панi Фалянвi вячэралi ў самым канцы стала. Муж пыхкаў, як стары паравоз, у яго ў грудзях гэтак клекатала, што ён не мог размаўляць, калi еў; затое жонка не моўкла нi на хвiлiнку. Яна апiсала ўсе свае ўражаннi ад прыходу прусакоў, расказала, што яны рабiлi, што казалi; яна ненавiдзела iх, найперш таму, што яны ўляцелi ёй у капеечку, i яшчэ таму, што ў армii былi два яе сыны. Звярталася яна пераважна да графiнi - ёй гонарам была размова з багатай паняй.

Калi яна расказвала пра што-кольвечы далiкатнае, дык адразу панiжала голас, а муж час ад часу перапыняў яе:

- Памаўчала б ты лепей, мадам Фалянвi!

Але яна не звяртала на гэта ўвагi i не змаўкала:

- Праўда, панi, гэтыя людзi толькi i робяць, што ядуць бульбу са свiнiнай ды свiнiну з бульбай! I не думайце, калi ласка, што яны чысцёхi. I не блiзка! Яны, шануючы вас, паскудзяць абы-дзе. А каб вы толькi бачылi, як яны бясконца практыкуюцца! Збяруцца ў полi - i марш уперад, i марш назад, i паварот туды, i паварот сюды. Лепей бы зямлю плужылi цi дарогi пракладвалi ў сябе дома! Але дзе там, панi, нiякага толку ад гэтых ваенных! Ну, каму гэта трэба, каб няшчасны люд кармiў iх, калi яны аднаму толькi i вучацца - як людзей забiваць?! Я, вядома, старая ўжо i, калi папраўдзе, непiсьменная жанчына, але як падзiўлюся, як яны да знямогi так вось топчуцца ад рання да вечара, дык i думаю: "Вось ёсць людзi, якiя робяць усялякiя адкрыццi, каб нейкую карысць прынесцi, а навошта ж гэта патрэбны такiя, што аж са скуры вылузваюцца, абы толькi шкодзiць! Ну праўда ж, хiба гэта не подласць - забiваць людзей, хай сабе гэта прусы, цi ангельцы, цi палякi, цi французы? Як папомсцiш каму, хто скрыўдзiў цябе, дык гэта кепска, i за гэта караюць; а калi сыноў нашых забiваюць, як тых зайцоў, са стрэльбаў, дык гэта, выходзiць, добра, бо такому, хто найболей назабiвае, ордэны даюць! Не, як сабе хочаце, я, пэўна, нiколi не ўцямлю гэтага!

Карнюдэ гучна сказаў:

- Вайна - варварства, калi нападаюць на мiрнага суседа; але гэта святы абавязак, калi абараняюць радзiму!

Старая схiлiла галаву:

- Вядома, калi абараняюцца, тады iншая справа; ды лепей пазабiваць бы ўсiх каралёў, якiя ўсчынаюць войны дзеля свае забавы!

Вочы ў Карнюдэ заззялi.

- Брава, грамадзянка! - усклiкнуў ён.

Пан Карэ-Лямадон быў азадачаны. Хоць ён i пакланяўся знакамiтым палкаводцам, здаровая развага старой сялянкi прымусiла яго задумацца: як бы ўмацавалi дабрабыт краiны столькi бяздзейных, а ў вынiку - стратных рабочых рук, столькi марнаваных сiл, калi б iх скарыстаць для карэнных зрухаў у галiне прамысловасцi, на завяршэнне якiх спатрэбяцца стагоддзi.

Тым часам Люазо ўстаў са свайго месца, падышоў да карчмара i загаварыў з iм. Таўстун рагатаў, кашляў, адхаркваўся: яго пуза весела падскоквала ад жартаў субяседнiка, у якога ён тут жа закупiў шэсць стадваццацiпяцiлiтровых бочак бардоскага на вясну, - тады ўжо напэўна прусакi выпруцца прэч!

Як толькi вячэра закончылася, усе адчулi моцную стому i падалiся спаць.

Аднак Люазо, якi паспеў сёе-тое наматаць сабе на вус, уклаў у пасцель сваю жонку, а сам стаў раз-пораз прыпадаць да замочнай шчылiнкi то вухам, то вокам, каб, як ён выказаўся, "пранiкнуць у таямнiцы калiдора".

Праз якую гадзiну ён учуў лёгкi пошум; маланкава прыпаўшы да замочнай шчылiны, ён угледзеў Пампушку, якая была яшчэ пышнейшая ў блакiтнай кашамiравай капоце, аздобленай белымi карункамi. Яна трымала ў руцэ падсвечнiк i кiравалася да памяшкання пад красамоўным нумарам у канцы калiдора. Але тут недзе збоку прачынiлiся яшчэ адны дзверы, i калi Пампушка праз некалькi хвiлiн прайшла назад, за ёю ступаў Карнюдэ ў падцяжках. Яны гаварылi шэптам, потым спынiлiся. Пампушка, вiдаць, рашуча абараняла доступ у свой пакой. Люазо, на жаль, не разбiраў слоў, але пад канец, калi яны загаварылi гучней, яму ўдалося ўлавiць некалькi фраз. Карнюдэ ўзбуджана настойваў. Ён казаў: