Раман цешыў сябе надзеяй, што, калi народзiцца дзiця, ён уладкуецца на работу ў горад цi завярбуецца куды-небудзь i забярэ з сабой Надзю. Тады ён будзе i гаспадаром, i бацькам, i дзiця звяжа яго з Надзяй так, што яна паедзе з iм, куды ён захоча. Ён сябе цешыў такой думкай, але ведаў, што так не зробiць.
Да бацькоў Раман не хадзiў. Пасля першай спробы, калi яго цешча паслала раўнаваць гной, прайшло нямала часу, i цяпер ён саромеўся паказвацца сваякам на вочы. З бацькам сустракаўся часта i вiтаўся, схiлiўшы ўнiз галаву. Ён ведаў, што бацька хоча з iм пагаварыць, але баяўся гэтай гаворкi.
VIII
Мiж тым наступiла вясна. Прыйшла яна iмклiва, са звонам ручаёў, з шумам дажджоў i птушыным гоманам. Раман iшоў з работы дадому i са здзiўленнем аглядаў вiльготныя палi i яшчэ голыя пералескi, але па-веснавому ўжо маладыя i бадзёрыя. I нечакана каля дашчанай кладкi, што была перакiнута праз невялiчкi ручаёк, сустрэў сваю суседку Марыльку. Гэтая дзяўчынка вучылася ў дзевятым класе. Раман нiколi не цiкавiўся ёю, калi i гаварыў, то толькi жартам. Невялiчкая, з кiрпатым носiкам, з блiскучымi, як вугельчыкi, вочкамi, яна трымала ў адной руцэ сумку з кнiжкамi, а ў другой вярбовыя галiнкi з маленькiмi пупышкамi. Сустрэча была такая нечаканая, што Марылька аж скаланулася i нерухома застыла на месцы.
- Гэта ты, Раман? - неяк здзiўлена прамовiла яна.
- Я, Марылька. Нашто ты ломiш вярбу? Яшчэ ж каткоў няма.
- Хiба ты не ведаеш? - здзiвiлася Марылька. - Налью ў гладыш вады, пастаўлю туды галiнкi, i няхай стаяць на акне.
Раман засмяяўся.
- Навошта?
- Няхай стаяць... Галiнкi распусцяцца, i каткi будуць.
- Ведаю, што распусцяцца... Ну як ты, Марылька, жывеш?
- Я? Вучуся. Хiба ты не ведаеш? - Яна ўсмiхнулася. - Як з неба звалiўся, нiчога не ведае...
Дзяўчына саромелася, хвалявалася, i гэта вельмi цешыла Рамана.
- Ведаю, што вучышся, але як жывеш?
- Якi дзiўны! Вучуся, дома маме памагаю... Яна ў нас хварэе. - Марылька з нейкай цiкаўнасцю зiрнула на Раманавы рукi.
"Вучуся, маме памагаю", - паўтарыў Раман яе словы. - Дзiвачка! Хiба гэта жыццё!
- А што ж? - Яна сказала гэта так сур'ёзна, што Раман таксама здзiвiўся. Якое ж трэба лепшае жыццё? Нашай школе сем гектараў зямлi выдзелiў калгас. Самi апрацуем, усё пасеем, пасадзiм. Чуў? Эх ты, на свеце жывеш i нiчога не ведаеш! - Яна зарагатала. Вiдаць было, што нейкае слоўца просiцца з яе языка. - Ты от жывеш! - раптам узлавалася яна, i тварык яе пачырванеў i стаў яшчэ прыгажэйшы. Раман мiмаволi залюбаваўся iм. -Дадому не прыйдзеш нiколi... Сын называецца. Вунь мацi плача, а ён...
- Ну, ну! - вырвалася ў Рамана. - Вымовы мне чытаеш!.. Прывыкла ў школе... Самой, мабыць, чытаюць, дык i яна...
Раман разумеў усю недарэчнасць гэтых слоў, але нiчога iншага сказаць не мог. Яго ахапiў сорам, i зашчымела сэрца.
- Гэта мне вымовы чытаюць! - абурылася Марылька. - Мне яшчэ нiхто вымоў не чытаў! Гэта табе трэба!
- Ну i злосная ж ты, - паспрабаваў пажартаваць Раман.
- Я злосная? - Марылька засмяялася. - Ну дык i буду ж злосная! - раптам усклiкнула яна i пачала сцёбаць вярбовымi галiнкамi па галаве, па твары, па плячах.
- От табе! От табе! От табе!
Тады рванулася i пабегла. Ашаломлены Раман стаяў i глядзеў ёй услед.
- От чарцянё! - з захапленнем сказаў ён.
А яна адбеглася i, смеючыся, крыкнула:
- Калiнiшын зя-яць!
Гэта, мабыць, i было тое слова, што круцiлася ў яе на языку. I Раман не пакрыўдзiўся. А яна склала рупарам далонi i зноў крыкнула:
- Чаму ты гадзiннiк не носi-iш?
Раман аслупянеў. "Якi гадзiннiк?" - думаў ён. I раптам успомнiў. "Няўжо той, што купiла яму Надзя?" Ён хацеў кiнуцца за Марылькай i распытаць падрабязна i тут жа ўспомнiў, што такi гадзiннiк ён бачыў у Марыльчынага старэйшага брата, шафёра. Ён успомнiў, што ў Паўла (так звалi Марыльчынага брата) здарылася аварыя з машынай, i ён павiнен быў адрамантаваць яе на свой кошт. Усе гэтыя думкi праляцелi ў Раманавай галаве за адно iмгненне. Ён зразумеў цяпер, чаму на рабоце сябры адносiлiся да яго непрыхiльна. Яму стала горача.
Ён супакоiўся крыху каля самай Калiнiшынай хаты.
IX
Надзя заўважыла, што муж вярнуўся дадому нечым незадаволены, сярдзiты.
- Што з табой, Раман? - Надзя зiрнула на яго са страхам.
- У каго ты купiла гадзiннiк?
- Якi гадзiннiк?
- Хiба ў цябе iх шмат? Той, што ты хацела аддаць мне.
- Рамано-ок... - Надзя хацела ўсмiхнуцца, але ў яе выйшла не ўсмешка, а грымаса. - Рамано-ок... Я ж яго не ўкрала... Чалавек прадаваў, а я купiла...
- Хто?
- Ты сам ведаеш...
- Ведаю! Павел Журня! Колькi ты за яго аддала?
- Раман... - Голас у Надзi быў не жаласны, а лiслiвы. - Ён прыйшоў пазычыць грошай... Трыста рублёў... А адкуль у нас тыя грошы!
- А адкуль вы iх на гадзiннiк узялi? Колькi вы за яго заплацiлi?
- Раманок! Толькi сто рублёў.
- Сто рублёў за гадзiннiк, якi каштуе трыста пяцьдзесят! Вы чалавека абрабавалi!
- Мы да яго не хадзiлi, - пачуўся раптам з печы голас Калiнiхi. - Ён сам да нас прыйшоў!
- Ён прыйшоў да вас з бядой як да суседзяў. У яго няшчасце. А вы не дапамаглi яму, а гадзiннiк ледзь што не задарма ўзялi!
- Няшчасце! - Калiнiха злезла з печы. - У такiх п'янiц заўсёды няшчасце. Машыну п'яны разбiў, от няшчасце! Не бог жа яго пакараў, а сам сябе.
- Ён не п'яны быў! А п'янiц вы робiце, i вас трэба караць! Скуру з людзей здзiраеце за смярдзючую ваду.
- Ого! Якi ж ты разумны! Чуеш, Надзя? А якi ён пасаг да нас прынёс? Салдацкiя нагавiцы...
- Я працую, а вы!.. - Раман ужо не знаходзiў слоў. - Спекулянткi вы i зладзеi!..
- Чаму ж ты ў мiлiцыю са скаргай не хадзiў? Ты не гнаў самагонкi, не пiў, нiчога не ведаў? Можа цяпер пойдзеш?
- Пайду!
- Дык сам i сядзеш! Бо ты мужчына ў хаце, галава.
- Лепш у турме, чым у вашай хаце!
Раман пачаў складваць свае рэчы: касцюм, туфлi, палiто. Надзя сядзела i ўсхлiпвала. Калiнiха абыякава пазiрала, як збiраўся зяць. Раман склаў усё ў вузел i перацiснуў яго папругай.
- Алiменты буду плацiць, - сказаў ён, звяртаючыся да Надзi. "А можа астацца?" - варухнулася ў яго галаве думка. Але яму адказала Калiнiха:
- Алiменты! Змусiў жонку зрабiць аборт!.. I за гэта яшчэ адкажаш!
- Мама! - нема закрычала Надзя. - Маўчыце!
Раман пабялеў i скалануўся. Гэта быў апошнi ўдар.
- Т-ты скiнула дзiця? - твар яго скрывiўся, рукi сцiснулiся ў кулакi. Калi?