- Бацька, бацька... прыйшоў!.. - крычала яна яшчэ з сянец камусьцi ў хату. I Нявада ўбачыў, як яму насустрач нясмела i спешна падняўся той, аб кiм ён i сам ужо здагадаўся, што ён ёсць, што ён iснуе. З гэтага моманту пачала ўцiхамiрвацца душа гэтага чалавека. Ён зноў пачаў цешыцца i з ясноты неба на захадзе сонца, i з таго, як вецер гнаў па двары саломiну. Змрокам таго дня ён пачаў абыходзiць увесь той родны кут, па якiм гэтулькi бедаваў: i сумлiцкiя вулiцы, i ўсе куткi свае сялiбы. Ужо ўночы ён з гораччу ўспамiн пайшоў глянуць у куфар: там ляжаў матузок ад плацця, у якiм ён, ужо многа год таму, пахаваў сваю нябожчыцу. У тым жа плаццi яна ў сваёй маладосцi францiла. Ён адчуваў сябе так, быццам перахварэў цяжкую хваробу. Паставiў лямпу ў клецi на палiцу i падняў цяжкае куфарнае века. Адчынiў прыскрынак i зазiрнуў у яго. Спачатку ён стаяў з шырока расплюшчанымi вачыма, зусiм забыўшыся, чаго ён увайшоў сюды. Пасля, як адважыўшыся на рашучы ўчынак, ён згарнуў разам пярсцёнкi, гадзiннiкi, крыж i адхапiў назад руку, як ад агню. Не магло быць iншых думак, гэта чыстае золата. Гэта цуд нейкi! А каменнi на крыжы i на пярсцёнках - ён анiчога не разумеў у iх, каб яшчэ аддаваць iм увагу. Ён нават i не заўважыў, што на золаце яшчэ ёсць штосьцi. Асмелiўшыся, ён узяў першы гадзiннiк i адчынiў у iм вечка. Пакручваючы ў руках гэтую рэч, ён раптам заўважыў на ёй з сярэдзiны нейкi надпiс. Прыгнуўшыся, ён прачытаў выгравiраваныя лiтары: "Граф Палiводскi". Мiстычны жах агарнуў яго. Ён шпарка зачынiў куфар i яшчэ шпарчэй увайшоў у хату. Як бы з рашучым допытам ён падышоў да Волечкi:

- Дзе вы ўзялi гадзiннiкi i пярсцёнкi графа Палiводскага?!

- Гэта мне даў палонны немец Густаў Шрэдэр. Ён у нас у хаце хварэў, i я яго кармiла i даглядала. А калi ён ачуняў, ён так быў рад, што абнiмаў мяне i пацалаваў у галаву i паклаў на стол тыя гадзiннiкi. Мы з Кастусём не ведалi, што з iмi рабiць. Так яны i ляжаць нечапаныя.

Яму стала лягчэй на душы, i зусiм свядома ён з гэтага моманту стараўся забыцца на гэты дзiўны выпадак. Цяжка было, але яму ўдалося гэта як мае быць. Перш за ўсё - тут у яго не было прывычкi калi-небудзь думаць аб золаце i чапляцца душой за якое б там нi было багацце. Пасля - ужо з тых жа самых дзён, ён паглыбiўся ў шчасце жыць тут, дзе жыў з малых i маладых год, i займацца тым, да чаго праз усе апошнiя цяжкiя гады iмкнулася яго душа. Здавалася, што ён не заўважаў хады часу. Усё былое аддалялася ў вечнасць i ўжо здавалася сном. За кароткi час сышла з яго твару тая змучанасць, якую ён нёс сюды з свайго вандравання па чужой зямлi. I тыя чужацкiя неданоскi - i нямецкiя нагавiцы, i польская канфедэратка - ужо з'ядалiся моллю ў глухiм застрэшшы. За кароткi час ён ажыў. Выслухоўваючы ад Кастуся i Волькi сумнае апавяданне аб тым, як яны жылi тут, ён успрымаў яго як прошласць, якая ўжо больш не iснуе i iснаваць не будзе. I думкамi сваiмi не быў у мiнулым. Ён жыў тым, што было i iшлося. Так незаўважна прыйшла пара, калi з Кастусём яны скончылi новы дом, а калiсьцi пасаджаны Кастусём клянок даваў улетку ўжо вялiкi цень. I гэтак усё адно за адным, цiха i роўна. I толькi раз ён як бы страсянуўся ад нечаканай думкi: як бязлiтасна iмчыцца час! I колькi ён ужо адкiнуў назад усяго, што было i цяжкiм, i страшным! У тую хвiлiну ён больш як калi ўглядаўся ў сваю Волечку: рослая, мажная, шчырая сяброўка Кастуся Лукашэвiча, мала падобнага ўжо да таго выгнанскага хлопца, што хаваў тут свайго бацьку i вазiў хворага немца, яна стаяла раз пасярод двара ў задуме. Прыйшла пара i ёй аддаць жыццю самае вялiкае i важнае: яна была цяжарная. Нявада пачаў наглядаць за ёю i ўсё чакаў.

Хоць i даўно ўжо жылi ў новым доме, але ён меў прывычку часамi начаваць у старой хаце, пакуль яна яшчэ стаяла. У гэты час свайго жыцця, калi ён, як нiколi раней, не мучыўся вялiкiм клопатам i думкамi аб будучынi свае Волечкi, ён любiў адзiн у той хаце, у якой прайшло яго маленства, сустракаць дзень i праз акно бачыць, як папялеюць на небе зоры. У адну з такiх часiн ён адчуў усей сваей iстотай, што адбылася вялiкая падзея. Быццам нейкая сiла адабрала ад яго спакой. Была восень, бадай-што такая самая пара, калi ён, тады, даўно iшоў па роднай зямлi, гасцiнцам, з чужацкага палону. Цiхая стаяла ранiца. Ледзь толькi развiднелася. Першая драбнюткая сняжынка ўпала яму на руку, калi ён падыходзiў да новага дома. I ў трывожным, i ў нецярплiвым чаканнi ён стаў на ганку i прыслухоўваўся да цiшынi, што панавала навокал дома i ў iм. Настаў момант, дзеля якога можа ён так сумаваў калiсьцi па сваёй Волечцы i аддаваў ёй сваю душу. Ён вельмi выразна пачуў з ганка, як у доме закрычала дзiця. Ён уздрыгануўся i стукаючы ботамi ўвайшоў у дом.

III

У тыя гады, а можа i пазней на якi год цi паўтара, у мясцовасцi далёкай ад Сумлiч, ад iх кiламетраў за сто, кiрункам памiж поўднем i ўсходам, з'явiўся нейкi невядомы нiкому Сымон Ракуцька, чалавек не першай маладосцi i з выгляду вельмi здаровы. А ўрэшце, у яго быў такi няпэўны выгляд, што цяжка было ўгадаць, колькi яму год. Магло быць i дваццаць шэсць, а можа i трыццаць пяць, калi не ўсе трыццаць сем. Ёсць сярод людзей такiя твары. Хада яго была цвёрдая, i на кожным кроку ён накiўваўся наперад, быццам на секунду ўгiнаўся. Той куток, куды ён явiўся, быў вельмi глухi. Ад чыгункi далёка, хоць, праўда, кiламетраў за дваццаць убок праходзiла старая Маскоўска-Варшаўская шаша. Але, як вядома, гэтая калiсьцi вельмi жывая дарога ў тыя часы ўжо даўно была ў глухiм заняпадзе. Расказвалi, што гэты Сымон Ракуцька, пакуль выбраць сабе для аселасцi месца, доўга выглядаў, дзе каб цiшэй i глушэй. Нарэшце ён асеў. Гэта быда мясцовасць, дзе павявала першымi адзнакамi Палесся. Нiхто не сказаў бы, што тут было палескага, але яно такi было - цi можа тое, што многа расло параскiданых усюды дубоў, цi неба мела густыя, як над Палессем, колеры, цi роўных нiзiн больш было, як крутых узгоркаў. Праз колькi першых год Сымон Ракуцька жыў ужо ў сваёй сялiбе. Тут цякла невялiкая рэчачка, поўная дробнай i сярэдняй рыбы. З таго боку за рэчкай было поле. Праз рэчку бярвенчатая кладка, як прайсцi двум адразу. Проста з кладкi праз вузкую палосу сухога тарфянага балота вiлася памiж куп'я сцежка, чорная i калючая. Яна выходзiла па палявую дарогу памiж гэтым тарфянiкам i зноў полем, роўным i з рэдкiм асiннiкам. Уласна кажучы, гэтая дарога, як праехаць з калясьмi, служыла вулiцай двум дзесяткам хат, пастаўленым у адзiн рад, вокнамi на тарфянiк цераз дарогу. Зусiм блiзка, па той бок рэчкi i поля, быў кiламетраў на дзесяць хвойны лес, i паўднёвы вецер гнаў сюды пах смалы. Паветра было, як лагодныя лекi, а краявiд - увасабленне цiхага хараства. Заход сонца быў тут нейкi незвычайны. Можа таму, што былi i лясы, але яны нейк не абмяжоўвалi даляглядаў, i "лясны прастор" увесь зiхацеў сонцам. I цiшыня. Самае важнае - глуш i цiшыня! Можна было падумаць, што гэты Ракуцька, явiўшыся сюды аднекуль вельмi здалёку, шукаў не зямлi i не хлеба, а толькi цiшынi. Колькi разоў чулi ад яго, калi ён гаварыў не тое, што каму, а сам сабе: "От жа цiхата, дзякуй Богу". Чалавек гэты быў дзiўны. Так, як нiхто, ён пiльнаваўся свайго гнязда, якое стала, хоць i марудна, складаў, саломiна за саломiнай. Падазравалi, што з iм нешта здарылася ў жыццi непрыемнае i, можа, нават цяжкае. Можа на яго ўпала была якая цяжкая навала, i ён ратаваўся, баранiўся, як мог, i, напэўна, усiмi спосабамi даводзiў, што ён справядлiвы чалавек i што пакутаваць не павiнен. Можа тут у яго i рэфлекс пэўны выпрацаваўся, бо казалi, што, як толькi ён прыйшоў сюды, адразу абышоў усе тутэйшыя i меншыя i большыя ўстановы i ўсё мясцовае начальства, пры гэтым не разбiраўся, хто з iх большы, а хто меншы, а з усiмi аднолькава гаварыў як самы вялiкi просьбiт. Вiдаць, навучан быў жыццём чалавек! А тым часам усяго i было таго, што ён хацеў выказаць: я чалавек i хачу жыць. Можа хто з яго i пасмяецца, можа хто i асудзiць. Але наўрад цi гэты "суддзя" сам здолее так рабiць з клёпак пасуду, паставiць хату, часаць гонту, змайстраваць колы, вырабiць зямлю, выгадаваць каня, угадаць за тыдзень наперад надвор'е, памагчы чалавеку ў бядзе i стрымаць слова, як гэта ўмеў Сымон Ракуцька. Кожнаму начальнiку цi таму, каго ён лiчыў за начальнiка, i ў райвыканкоме, i ў сельсавеце, i нават раз у канторы сельскай кааперацыi, Сымон Ракуцька перш за ўсё паказваў паперку, у якой было сказана, што гэты чалавек быў затрыман органамi ГПУ i выпушчан на волю i мае права жыць усюды, дзе толькi захоча, па ўсiм СССР, але толькi не ў пагранiчных з Польшчаю раёнах. Пасля гэтай свае паперкi ён з вялiкай адкрытасцю душы выказваў сваё жаданне ў форме просьбы: "Я хачу, каб дзе тут асесцi жыць". "Падай заяву ў сельсавет", - сказалi яму.