Яму чамусьці падумалася, што якраз яны, яе дзеці, нядаўна мелі яго за ляльку і гулялі з ім.

Дзядзька Кастуль, відаць, зразумеўшы ўсю далікатнасць размовы Радзіма з нявесткаю, здагадліва адышоўся ад іх, пайшоў на другі бок табуна.

Але ім усё роўна не было пра што гаварыць. Радзім глядзеў на гэтую распаўнелую пасівелую жанчыну і ніяк не мог даць веры, што гэта Юля.

І Юля, нібы здагадаўшыся, пра што ён думае, сама загаварыла пра гэта:

— Ты ж во застаўся такім маладзічком, а я, як бачыш, у старую бабу распаўнела. Мы ж цяпер з табою, як сын з маткаю.

Угледзелася ў яго, здзівілася:

— Зірні ты, а ў яго яшчэ і «Хімія» за поясам.

— А ты біяфак скончыла?

— Пра што ты гаворыш?! Мая старэйшая дачка на біяфаку вучыцца…

О гэтае скрыўленне прасторы і часу!

Успомніў пра Мудраца з краіны За і пра сваё абяцанне. Зірнуў на Юліна вуха: завушніц на ім не было. Яна перахапіла яго позірк, удзячна ўсміхнулася:

— Ты ўсё яшчэ мае завушніцы помніш?

— Я любіў іх. Дарэчы, яны вельмі табе ішлі.

— А Юрась ненавідзеў. Ведае, што яны табе калісьці вельмі падабаліся.

— А дзе яны зараз?

— Ён закінуў іх некуды. І не кажа куды.

Вакол бегалі Юрасёвы і Юліны дзеці. Яны чапляліся за матчыны ногі, хапалі яе за рукі, цягалі, тармасілі за плацце.

Пачуўшы гэтую навіну, Радзім зніякавеў: Губашлёп закінуў завушніцу! А там жа людзі! Жывыя людзі! Не, ён знойдзе тую завушніцу! Хоць гэта і будзе цяжка.

Ён дапаможа Мудрацу і яго народу жыць так, як яны хочуць!

Юля, страсянуўшы галавою, — мусіць, каб пышнейшымі сталі валасы, — ласкава, як раней, у школе, паглядзела на яго, зачырванелася, тут жа апусціла вочы долу і скрушліва загаварыла:

— Чаму ж ты не шукаў мяне, Жэўжык? А я начамі не спала, думала пра цябе, чакала… А то і сніла часам. То раптам убачу, што ты сядзіш дзесьці ў спякотнай пустыні, пад гарою гарачага пяску з нейкаю вельмі падобнаю на мяне дзяўчынаю і вы збіраецеся цалавацца… Спякота такая, а ім, ці бачыце, цалавацца карціць…

Юля ўсміхнулася, памаўчала, мусіць, успамінаючы далей свае сны.

— А ў другі раз сню, што лячу я над нейкаю прорваю. Ноч самая, цёмна вакол. І раптам бачу: ты над прорваю вісіш, матляешся, нагамі сучыш — вось-вось сарвешся і паляціш у прадонне. Я хуценька падляцела да цябе, руку табе падала, на нейкую вераўчаную лесвіцу паставіла — тая аж захісталася… Дзіўна так, як усё роўна зараз бачу той сон. А прорва такая глыбокая, цёмная, страшная…

Жанчына замоўкла, але хутка, нібы спахапіўшыся, уздыхнула:

— Позна, Радзім, позна…

— Ага, позна, — згадзіўся з ёю і Радзім, а сам думаў пра тое, што толькі што расказала Юля: значыць, яна і напраўду была, відаць, і ў пустыні, і над прорваю, і ля свяшчэннага возера зэмаў…

Далекавата, на дарозе, загрукатаў трактар. Ён напрамкі, праз поле спяшаўся сюды. Дзеці падбеглі да Юлі, абкружылі яе, загаварылі, перабіваючы адно аднаго:

— Мамка! Мамка! А вунь наш татка едзе!

Юля, як і ўсе сялянкі свету, прыклала руку да вачэй і з-пад далоні ўгледзелася ў той бок, у які паказвалі дзеці. Радзім убачыў у гэтым зручны момант, каб развітацца:

— Ну добра, Юля, бывай. Я пакуль што не хачу сустракацца з тваім Кулетам.

І пайшоў з лугу ў бок вёскі.

Цяпер ён ужо быў зусім вольны — Оя вярнулася ў Зэмію, у сваё вымярэнне, а Юля не дачакалася яго з падарожжа.

Ён быў вольны для нейкай вялікай ідэі, якую пакуль што яшчэ не разумеў і сам, але якая ўжо міжволі непакоіла яго і турбавала.

Нібы нехта знарок правёў яго праз Дурбудзіі, Жалезныя Хаосы і іншыя жахі, каб паказаць, што не трэба рабіць дома.

Але ж як сказаць свайму народу, што ён вольны і моцны, добры і мудры? Як абараніць яго ад зламыснікаў, якія пераконваюць усіх, што ён забіты і слабы?

Задумаўшыся, міжвольна ўсунуў рукі ў кішэні. Пальцы намацалі нейкую цвёрдую макулінку. Радзім дастаў яе, няўцямна пакруціў перад вачыма і выкінуў у траву. Прайшоў колькі крокаў, але тут жа спыніўся — пачакай, пачакай, дык гэта ж семка з зэмаўскай яблыні! Столькі яно бераглося ў кішэні, а тут, дома, ён узяў ды і выкінуў. А раптам гэта як талісман які — на ўсё жыццё, што наперадзе?! Яно ж з бацькавай яблыні, але прайшло разам з ім такія выпрабаванні…

Вярнуўся назад, знайшоў у траве семка. Зноў агледзеў яго, але на гэты раз ужо больш уважліва і зацікаўлена.

Семка паспела прарасці — пусціла маленькую, але магутную навырост дзюбачку.

Радзім асцярожна схаваў семка ў далоні.

Так, у далоні, ён прынёс яго да свае хаты і, пакуль не пасадзіў пад вокнамі, не разгінаўся, не падымаў вачэй ад зямлі.

Дрэва ўвачавідкі ўзялося расці…

Да Радзіма ўжо беглі з градаў бацькі, сыходзіліся аднавяскоўцы — паглядзець, што гэта хлопец робіць.

— Дзень добры табе! — павіталіся з ім.

— Дзень добры вам! — адказаў ён.

1994 г.

Прытчы і метафары

Ледавік і Джунгляня

Вада была бязмежная. Здаецца, і сонца, якое стаяла над самаю галавою, нідзе не бачыла яе берагоў — усюды толькі вада, вада, вада. Ціхая, спакойная, як шкло, паверхня.

А пасярод гэтай вады — вялізны, нібы авіяносец, карабель: на яго палубу можна было б прыняць адразу добрую тысячу цяжкіх самалётаў.

І на ўсю гэтую нямераную разлегласць, і на ўсю гэтую неабсяжную палубу — іх толькі двое: ён, велікан, які ў гэтых бяскрайніх прасторах таксама здаецца маленечкім-маленечкім, і пігмей, якога, асабліва не ўглядаючыся, можна і зусім не заўважыць.

Нікога няма ні на палубе, ні ў каютах, ні на капітанскім мосціку — карабель, здаецца, плыве сам сабою. А часам мроіцца, што ён і ўвогуле нікуды не плыве, стаіць на адным месцы пасярод вады — не чуваць, як працуюць машыны, няма за ім звычайнай пены і хваль, а пракаветная цішыня, што гусціцца навокал, быццам ватаю, закладае вушы.

Хоць бы якая птушка, хай сабе і здалёку, махнула дзе крылом.

Хоць бы якая рыбіна, хай сабе і невялікая, вынырнула дзе-кольвек побач, парушыўшы здзеклівы спакой вады.

Хоць бы які ветрык, хай сабе і ледзь улоўны, прашумеў над палубай, каб разрэдзіць гэтае даўкае маўчанне, якое невідома, але задушліва вісіць над караблём і вадою.

Аднак ужо які месяц навокал ні гуку, ні крыку, ні слова, ні шолаху.

Моўчкі ляжыць пігмей, маўчыць і ён, велікан. І дзіўна, пігмей, хоць ён і звязаны, нават і не паспрабаваў за гэты час паварушыцца, павярнуцца, вызваліцца — ляжыць і маўчыць.

Велікан, куды б ён ні адышоўся, усюды і адусюль бачыць адны толькі вочы пігмея — яны, вялікія-вялікія, здаецца, нават большыя за яго самога, усюды сочаць за ім — нібы ідуць следам. Адышоўшыся, пігмея ён не бачыць, а ягоныя вочы, якія быццам бы аддзяляюцца ад цела і даганяюць крыўдзіцеля, не даюць яму спакою.

У іх невыказны сум, журба, няўцешнасць, але і непрыхаваная нянавісць да велікана, А за што ж ахвяра будзе любіць свайго крыўдзіцеля?!

Вось ужо колькі месяцаў, як яны плывуць на гэтым караблі. Са спякотнага, задушлівага, пракаветнага лесу, дзе дрэвы падаюць адно на адно і гніюць самі сабою, дзе праз зараснікі няма як прадрацца, а паветра такое распаленае, гарачае, што ім няма як дыхнуць, плывуць у халодныя, ледзяныя айсбергі, дзе няма ніводнай травіны, а людзі жывуць у прасторных, гулкіх палацах, выдзеўбаных у льдзінах, і дзе яшчэ больш цяжка дыхаць: паветра замярзае перад самым ротам або нават у горле — не пракаўтнуць.

Велікан выконвае заданне вельмі вялікай дзяржаўнай важнасці. У звярынцы іхняй Лядовіі, а правільней — у людзінцы, бо ў клетках і вальерах там знаходзяцца не звяры, а людзі, не хапала якраз вось гэтага тыпу пігмеяў — дужа рэдкай, амаль зніклай папуляцыі. Гэта будзе апошні экспанат, і тады людзінец можа хваліцца сваёю калекцыяй перад усім светам.

Вось таму Ледавіка і паслалі па гэты экспанат. Канечне, заданне яму дасталося зусім лёгкае — што яму, велікану, могуць зрабіць прымітыўныя пігмеі са сваімі прымітыўнымі лукамі ды стрэламі?! У тым месцы, куды ўдзяўбнецца наканечнік, яму толькі засвярбіць…