Шпаркай рысьсю капiтан паскакаў на пагорак i вось ужо выехаў на самы ягоны ўзлобак. I тады ўгары каротка вiскнула, i ля дарогi пыхнуў клуб мiннага выбуху. Сэрца ў мяне здрыганулася - ну, нашто ён паехаў туды? Пыхнуў i яшчэ адзiн пыльны клуб - па другi бок дарогi. Капiтан хвастануў каня, зрываючы на галоп, але тут жа ўгары пагрозьлiва завiскатала ў шмат галасоў, i некалькi выбухаў нячутна вырасьлi абапал дарогi, схаваўшы ў сабе коньнiкаў. Я ўскочыў на ногi, але з паўхвiлiны нiчога там згледзець ня мог - адно касяк пылу паволi поўз цераз дарогу. Як ён споўз адтуль, я ўбачыў толькi каня, што, дужа кульгаючы, бег кудысьцi па схiле. Другi коньнiк, што добра-такi адстаў ад першага, таропка заварочваў назад.

А за пагоркам ззаду ўжо ва ўсю забухала, загуло. Нямецкая артылерыя пачала бiць па ўсiм навакольлi, мiны рвалiся ў лагчыне i далей, не даючы нiкому высунуць носу з укрыцьцяў. Капiтана вынесьлi толькi ўночы, ягонае цела было амаль расшкуматанае асколкамi, i хавалi яго туга загорнутым у плашч-палатку.

Жывы прайшоў ад Сталiнграда да румынскай мяжы, а пагорка не пераехаў...

ПАЛIТРУК КАЛАМIЕЦ

Як сьцiхнуў пад вечар бой, асеў на зямлю ўзьняты бамбёжкаю пыл, i ў высокiм нябесным абшары запалiлiся першыя зоркi, кампалка Пахомаў i палiтрук Каламiец вылезьлi з бомбавай варонкi i агледзелi тое, што засталося ад занятага iмi ўчора чыгуначнага разьезда. Разьезда не было. Глiнабiтная казарма для рабочых i пакгаўз побач нагадвалi аб сабе адно чорнымi гарбамi на краi гэткага ж чорнага неба. Ад шэрагу стромкiх таполяў ля дарогi засталiся скалечаныя выбухамi абломкi; расшчэпленыя камлi, бы растапыраныя пальцы, тырчэлi з разварушанай зямлi. "Добра яшчэ, што засталiся гэтыя таполi, а то было б i не пазнаць разьезда", - думаў палiтрук. Надвячоркам пасьля жорсткай бамбёжкi нельга было й меркаваць, што тут хоць нешта застанецца - i ад гэтага разьезда, i ад пехацiнцаў, што акапалiся побач у сухой, скамянелай зямлi.

Уначы дзённая сьпёка паволi ацiхала, але гарачы сухавей са стэпу нес мала прахалоды. Разгарачанае цела гарэла пад спатнелай абмундзiроўкай, дужа хацелася пiць. На бяду, калодзеж ля казармы таксама быў разварочаны i засыпаны. Байцы з сапёрнага ўзводу неяк спрабавалi дагрэбцiся да вады. Але калi тое будзе.

Палiтрук Каламiец, мiж тым, доўга i старанна страсаў зь сябе пыл i зямлю, а кампалка сядзеў нерухома, апанураны i самотны. Нязбыўны клопат пра ваду пачаў выцясьняць зь ягонае галавы ўсе ранейшыя клопаты. Вада патрэбная была байцам, патрэбная для кухнi, а найболей - для кулямётаў "максiм", тры зь якiх ужо абязводзiлiся i не стралялi; у два астатнiя сабралi рэшту вады зь бiклагаў. Сёньня полк стрываў шэсьць жахлiвых бамбёжак - сьпярша трох "хейнкеляў", пасьля дзевяцi i пятнаццацi, а пасьля нiхто й не лiчыў. Праўда, людзкiя страты былi ня дужа вялiкiя, усе ж байцы пасьпелi акапацца наводдаль ад чыгункi ў полi. Ды, на бяду, забiла двух апошнiх коней, што вазiлi палкавую кухню, i цяпер нi правiянту, нi вады прывезьцi не было чым. Мабыць, сапраўды засталося памiраць на гэтым праклятым разьезьдзе, - думаў кампалка, - бо дзявацца тут не было куды. Адсюль ужо не адступiш, як адступалi ад самага Варонежа. Учора, калi яны занялi гэты разьезд, конна прыехаў даручэнец камдыва i прывез, каб расьпiсацца, загад Вярхоўнага пад нумарам 227 з назвай: нi кроку назад! Памры, але не адступi. Тое тычылася ўсiх: ад камандарма да апошняга байца, што б ён нi абараняў - горад цi гэткi во разьбiты, амаль зраўняны зь зямлёй стэпавы разьезд. Даручэнец паведамiў таксама, што ўжо ёсьць i вынiкi невыкананьня загаду: у суседнiм палку аддалi пад трыбунал аднаго камбата i расстралялi на месцы ПНШ па разьведцы.

- Дык што рабiць будзем, камiсар? - няўцямна пытаўся заклапочаны камандзiр палка.

- Будзем стаяць, - проста адказаў палiтрук Каламiец. - Што ж застаецца.

- Нiчога не застаецца, - скупа пагадзiўся кампалка. Абмяркоўваць загад не належала, лепш было памаўчаць.

- А дзе тая станiца, цi далёка? - з новым клопатам загаманiў палiтрук, прыпамятаўшы, як той даручэнец камдыва перадаў яшчэ адзiн загад - вусны - са штабу дывiзii: уначы атрымаць папаўненьне. Колькi было таго папаўненьня, невядома, але найперш належала правесьцi зь iм палiтработу - тым болей цяпер, калi прыйшоў такi важны загад. То была справа палiтрука, i Каламiец затурбаваўся.

- Арцюха папытайце. Якi з санузводу, - сказаў кампалка. - Ён раненых вадзiў, ведае.

Каламiец устаў з краю варонкi i пайшоў у цемру, цiха аклiкаючы Арцюха. Неўзабаве каржакаватая постаць у пiлотцы невыразна заварушылася ў змроку.

- Пойдзем у станiцу. Дарогу ведаеце?

- Дарогу? Ды во, наўпрасткi, цераз стэп, - глуха азваўся баец, папраўляючы на плячы вiнтоўку з прымкнёным штыхом.

Каля паваленых паўз дарогу таполяў яны скiравалi ў стэп.

Пасьля няспыннае дзённае калатнечы прыемна ўражвала начная, амаль мiрная цiша, далiкатна парушаная адно цiхманым стракатаньнем цыкадаў. Боты дужа хрускалi ў наскрозь прапыленым стэпавым быльнягу. Блiзка баёў не было чуваць, толькi дзесь на захадзе на краi неба час ад часу пыхала агняная пыхаўка, ды таўкла зямлю далёкая арткананада. А так навокал усё сьцiхла, змарнела, затаiлася. "Цi надоўга, аднак, - думаў палiтрук. - Хiба да ранку..."

- Адкуль родам, Арцюх? - спытаў ён байца, што моўчкi сунуўся ззаду.

- Я? Ды з курскiх.

- Курскi салавей?

- Ну.

- З гораду, сяла?

- Ды з калхозу, - выдыхнуў Арцюх. - Калхозьнiк.

Ён тое мовiў так проста, нiбы ўсё астатняе было зразумела адразу, i ня трэба было нi пра што пытацца. Палiтрук i не пытаўся. Ён таксама зь сяла, хоць i ня з курскага - са смаленскага, хоць i не калгасьнiк - настаўнiк. Два гады перад вайной працаваў дырэктарам сельскай школы, а перад тым - як партыец актыўна заганяў сялян у калгасы, раскулачваў, ссылаў, падпiсваў на пазыкi, спаганяў падаткi, рабiў усё, што рабiлася ва ўсёй краiне. Калгаснае жыцьцё яму было добра знаёмае i цяпер не выклiкала жаданьня нi што абмяркоўваць, нi нават успамiнаць. Яго куды болей гняла iхная невясёлая рэчаiснасьць на разьезьдзе ды гэты жахлiвы сталiнскi загад. Паратунак заўжды на вайне быў у тыле, куды адступалi, часам задавалi драпу, драпам i ратавалiся. А цяпер во за адступленьне без дазволу - трыбунал. Такая ганьба... Небясьпека навальвалася з двух бакоў: звыклая - з боку немцаў, i новая - з тылу, ад сваiх. Калi ўжо такi загад самога Сталiна, дык лiтасьцi ад начальства ня будзе - нi да байцоў, нi да камандзiраў. Добра, калi пашанцуе з папаўненьнем, дадуць абстраляных байцоў. А калi навабранцаў, запасьнiкоў? Ды яшчэ горш - чорнагаловых зь Сярэдняй Азii, якiя нi бяльмеса, i ўсё. Вось тут i выконвай загад Вярхоўнага.

Палын жорстка шархацеў пад кiрзачамi, палiтрук прыбаўляў кроку. Усё ж за кароткую ноч трэба было пасьпець туды i назад. Як бы да золку не спазьнiцца. I яму здалося, што Арцюх адстае, ён азiрнуўся раз i другi, трохi замарудзiў крок. А можа, той зусiм хоча адстаць? Такiя маўчуны здольныя на рознае, хто ведае, што яны носяць у сабе, - падумаў палiтрук. Цi мала ўжо такiх, маўклiвых i гаваркiх, пазьнiкала за кароткiя ночы iхнага адступленьня, i нiхто ня бачыў, куды. Але ведама, куды - дамоў. "Хутчэй нельга?" - з дакорам цiха гукнуў ён, павярнуўшыся, i Арцюх буркнуў штось невыразнае ў адказ, але не прысьпешыў хады. Вядома, байцу што, мабыць, байца за адступленьне пад трыбунал не аддадуць, аддадуць камандзiраў i яго, палiтрука. Хоць больш, чым ад камандзiраў, той загад залежаў усё ж ад байцоў: пабягуць у горкi час цi выстаяць? Калi пабягуць, не стрываўшы, тады, пiшы, усё прапала. Паспрабуй, утрымай iх сярод гэтага прагорклага ад палыну стэпу, - невясёла разважаў палiтрук.

Усё ж яны дабрылi ў начной цемрадзi да станiцы i за полем сланечнiку ў садку ня так убачылi, як адчулi цiхае варушэньне мноства людзей. Палiтрук, пытаючыся ў начных сустрэчных, знайшоў у суседняй хатцы камандзiра гэтай маршавай роты, гаваркога малодшага лейтэнанта, якi тут жа растлумачыў, што мае загад усю роту перадаць у ягоны, палiтрукоў, стралковы полк. Каламiец пацiкавiўся, якi то народ, i малодшы лейтэнант патлумачыў, што ўсе з запаснога палка, якi фармаваўся на Саратаўшчыне, усе нядаўнiя запасьнiкi. Моладзi мала, болей людзей сталага веку. У запасным павучылiся месяц-другi, атрымалi вiнтоўкi i - на фронт. Балазе, цяпер недалёка, фронт прыкацiўся пад самыя сьцены саратаўскiх сёлаў, так што...