Сэрца яе ледзь не разрывалася ад гора i напружання, пакуль яна выйшла з лагчыны. Вось-вось, здавалася, яна ўбачыць яго, як у тым сне, на дарозе, зняможанага, пакалечанага. Яна, захлiпаючыся ад стомы i хвалявання, узлезла на пагорак, але дарога была пустая. Гэта было першае расчараванне, але яно не пахiснула веры жанчыны. А можа, ён далей, можа, за параснiкамi цi ў Лужку, думалася ёй, i старая, не спыняючыся, бегла далей.

Над шырокiмi прасцягамi, раллёй i голымi пералескамi непрыкметна зачаўся сумны восеньскi дзень, было ветрана i сцюдзёна. Нiзкае неба поўнiлася цяжкiмi азызлымi хмарамi - яны суцэльным бясконцым статкам плылi з захаду, несучы першы зазiмак.

Тэкля не спынiлася нi на пагорку, нi ля параснiкаў, яна не магла ўжо суцiшыць хады - усё ў ёй iрвалася наперад, туды, адкуль яна чакала яго. Увесь час здавалася старой, што вось-вось яна дасягне горкi цi абмiне хмызняк i ўбачыць яго, i жанчына ўсё прыбаўляла хады.

Але ён не паказаўся нi з-за горкi, нi з-за параснiкаў, а сiлы старой пачалi слабець. Адзiн раз яна прытулiлася да тэлефоннага слупа, нiбы ўпершыню здзiвiўшыся марнасцi надзеi, зiрнула назад, наперад. Як добра, падумала старая, што бацька пахаваны дома, на вясковых могiлках, што ў яго дагледжаная магiлка, а дзе ён? Дзе пахаваны ён? - нема крычала яе душа. Няўжо сапраўды ўсё скончана i нiколi ёй не дачакацца яго i давядзецца падацца ў чужыну да зяця?.. Але чаму пахаваны? Не можа быць, каб памёр ён, ён павiнен жыць, ён iдзе гэтай дарогай, дык трэба спяшацца сустрэць яго. I яна шкандыбала па гразi ў невядомую далеч дарогi.

Апоўднi мiнула знаёмыя мясцiны, вядомыя вёскi. Дарога ўсё вiлася ў восеньскiх прасторах, усё з прагнасцю азiрала яе мацi, але яго не было нiдзе. Яна ўсё iшла, але вельмi знемагла ўжо, часта адпачывала на ўзмежках, ля слупа, на камянях. Спынiцца яна не магла, не магла i вярнуцца: ёй здавалася, што жыццё яе сына - у той дарозе.

А то ёй сустрэўся трактар, ён цягнуў вялiзную чырвоную малатарню, а на ёй i на трактары сядзела некалькi хлопцаў. Старая саступiла з дарогi ў бок ад грукату i лязгу i ўважлiва агледзела седакоў. Адзiн, што сядзеў збоч трактарыста ў кабiне, здаўся ёй неяк вельмi падобны да яе Васiлькi; трактар праехаў, а яна ўсё глядзела ўслед. Хлопец у расшпiленай ватоўцы на малатарнi нешта крыкнуў ёй i засмяяўся - яна не пачула яго слоў, але чамусьцi аж схамянулася ад яго маладога свавольнiцкага смеху.

Падвечар яна ўжо ледзь брыла дарогай, спынялася, задыхалася ад стомы. Старэчы позiрк, што так натхнёна вёў яе ўдалеч, пагас пакрысе, як пагасла i яе нясцерпная надзея сустрэць яго. I ўсё ж яна з дрыготкiм сэрцам узiралася ў дарогу з-за кожнай павароткi.

Урэшце беспадстаўная вера жанчыны пачала марнець. Усё часцей вярталася думка, што дарэмныя яе надзеi, бескарысны клопат. Не прыйдзе ён сёння i нiколi, бо яго няма ўжо на белым свеце. Усё быў зман, пустыя спадзяваннi, i яна прагла толькi даведацца, дзе пахаваны яе сын. Гэта было iншае пытанне, але яно апанавала мацi з гэткай жа нязмернай сiлай, як i тое, што датычылася яго жыцця.

У небе ўсё гусцелi барвовыя хмары, яны не плылi цяпер, а збiралiся, тоўпiлiся над прасторамi, быццам задумаўшы нешта нядобрае. Расплываўся з-за краявiду сiняваты змрок, далячынь сцямнела, насупiлася ў прадчуваннi непагадзi. Пэўна, блiзiўся вечар, цi мо ад хмар цямнела да часу. На сiверным ветры замiльгалi рэдкiя сняжынкi.

Тэкля некуды iшла, ужо i сама не ведала, куды i па што. Усё больш апаноўвалi яе роспач i гора, яна ведала пэўна, што шчасце не спаткае яе на гэтай дарозе. Але не магла яна i вярнуцца назад - не было ўжо сiлы ў яе на тое вяртанне.

Дарога прывяла старую ў нейкi лясок. Абапал шляху цесна стаялi елкi, шумелi, гулi ў ветранай высi iх верхавiны. На доле шамацела змеценае ў каляiны лiсце, блiшчалi лужыны рудой, мутнай вады. Тэкля iшла па дарозе, абапiраючыся на кiй, ледзь пераступаючы збалелымi натруджанымi нагамi. Аднак лес неўзабаве скончыўся, дарога пабегла ўнiз да самотнай пустой лугавiны, i жанчына, схамянуўшыся, раптам спынiлася.

На пагорку, збоч ад дарогi, на ўзлеску незвычайна ярка i чыста неяк у гэты халодны восеньскi вечар бялеў каменны абелiск з зоркай наверсе - звычайны вайсковы помнiк тым, хто не дайшоў да Берлiна. Хiстаючыся ад горкiх прадчуванняў, што хлынулi ў яе душу, Тэкля сышла з дарогi i, узнiмаючы нагамi некрануты пласт шапатлiвага лiсця, падалася да помнiка.

Ён быў дагледжаны, падпраўлены i нядаўна пабелены, гэты журботны напамiнак вайны. Невялiкая магiлка з завялай травою i высахлымi немудрагелiстымi вянкамi старанна падраўнана; пагабляваныя штакецiны агарожы афарбаваны зялёнай фарбай - як i належыць вайскоўцам. На адным баку абелiска чарнела ўмураваная ў яго дошчачка з не дужа зграбна напiсанымi, але выразнымi лiтарамi - спiсам пахаваных байцоў. У роспачы павiсшы грудзьмi на агарожы, старая ўпiлася ў гэтыя радкi жалобных слоў.

Не, яго не было тут. "Лейтэнант Авер'янаў, гвардыi старшына Кузняцоў, радавыя Бондараў, Пiлiпенка, Чарных i iншыя". Але хто ж гэтыя iншыя, чаму не напiсаны iхнiя iмёны? А можа i ён тут у лiку гэтых невядомых "iншых".

Яна ўжо не магла iсцi адгэтуль, учапiлася рукамi ў халодныя штакецiны, i з глыбiнi яе жарам гарэўшых грудзей вырвалася страшнае пытанне:

- Сыночак мой, дзе ж ты?

Чарнела неба ад хмар, шумеў голым веццем узлесак, стыла шэрая далячынь. Доўга яшчэ ляцела на ветры тое яе запытанне, i нема крычала матчына сэрца ад нясцерпнае раны вайны.

1957 г.