Наступным яго адчуваннем было далiкатнае, лагоднае казытанне на барадзе, на шыi; здавалася, нейкая жывая iстота паўзла за каўнер, на грудзi, толькi на вуснах i ў роце стала лепш i нешта жалезна-цвёрдае дробненька стукала аб зубы. Валока расплюшчыў вочы - у зрок ударыла рассыпчатая яркасць iскраў; яны гойдалiся, скакалi на адным месцы ля самага яго твару, але не пяклi. Пасля ён сцямiў, што ўсё гэта адбiвалася ў вадзе. Аднекуль здалёк да слыху даходзiлi словы:
- Трынкен, Iван! Трынкен!
Ён глытаў доўга, многа, зубы ўсё ляскалi аб край нейкай пасудзiны, а ў свядомасцi коратка i выразна блiснула ява - ён згадаў, дзе ён i хто з iм. "Немец! Фрыц!" На момант адарваўшыся ад вады, ён зiрнуў угору, - над iм мiльгала ў кулаку запальнiчка i расплываўся ў нейкай недарэчнай ухмылцы страшны, тупы ад таго, што быў незвычайна падсветлены знiзу, твар з вялiкiмi i валасатымi ноздрамi, брывастым iлбом, пад якiм лыпалi выпуклыя жаўтлявыя бялкi вачэй. Вочы, аднак, таiлi ў сабе лагоду i спагадлiвасць, i гэта супакоiла байца.
- Трынкен, Iван. Трынкен...
Ён зноў апусцiў голаў да пасудзiны; у глыбiнi яе, у вадзе, гойдаўся агеньчык ад запальнiчкi. Чамусьцi Валоку зрабiлася блага - ён хiснуўся ад вады, Фрыц штосьцi сказаў, пабурчаў i прыбраў ваду ўбок.
Баец сцiшыўся ў доле, так яму стала лягчэй - спякотны жар уняўся, толькi галава, плечы i нешта ўсярэдзiне тупа балелi. Ён зноў заплюшчыў вочы, аддаючыся спакою, i раптам прахапiўся ад думкi - дзе аўтамат? Чалавек iрвануўся з долу - немцавы рукi адразу прытрымалi яго, настойлiва паклалi назад, i Валока ў нейкiм раптоўным прасвятленнi здзiвiўся з самога сябе: было ад чаго палохацца, калi цяпер ён у поўнай уладзе гэтага немца. I ён адчуў нейкую сталую прыязнасць да яго, быццам яны знаёмы былi ўвесь век i цяпер сталi самыя найблiжэйшыя адзiн аднаму i самыя патрэбныя. I таму - прэч усе падазрэннi, засцярожлiвасць, недавер! Усё, што стала над iх чалавечаю сутнасцю, - усё, наслоенае iх нацыянальнаю рознасцю, палiтычнай варожасцю, вайной, - усе гэта, аддзеленае ад iх магiльнаю тоўшчай руiн, засталося там, наверсе, у беззваротным мiнулым. Два гэтыя пажылыя, труднага лёсу працаўнiкi былi тут людзi i толькi дбалi пра тое, як абодвум застацца жывымi дзеля iх сем'яў, мiрнае справы, дзеля самых звычайных i незаменных чалавечых радасцей.
Валока памацаў рукой немцава калена побач iслаба пацiснуў яго. Фрыц жыва адгукнуўся, падняў яго руку, таксама далiкатна пацiснуў яе ля локця i асцярожна паклаў на дол. Тлумачыць адзiн аднаму нiчога не трэба.
Пасля баец сцiх i забыўся. Клопат яго знiк, боль крыху прыцiх, але нейкiя ўнутраныя пакуты працягвалiся. Невядома, цi гэта быў сон, цi трызненне хворага, толькi пакутныя зданi i прывiды доўгi час не пакiдалi яго.
Неяк ён убачыў сябе ў Брэслау, на гарадской ускраiне ў садку, дзе з тыдзень да наступлення перафармiроўваўся iх полк. I быццам яшчэ не было гэтага наступлення, але ўжо ўсё, што здарылася цяпер з iм, стала мiнулым, i Валока не стараўся зразумець, чаму гэта так. I быццам быў жывы камбат Папрэнка, забiты яшчэ пад Оршай; ён выклiкаў Валоку ў штаб, i баец з цяжкiм сэрцам прыйшоў у блiндаж, хоць ведаў, што ў Брэслау штаб батальёна змяшчаўся ў ладным катэджы з балконамi, а не ў блiндажы. Але ў блiндажы чамусьцi аказаўся не камбат Папрэнка, а капiтан Воранаў. "Ну што, нямецкi шпiён?" Такiм папрокам сустрэў ён Валоку, хапiў яго за плечы, здзёр пагоны, потым пачаў настаўляць пiсталет у кружочкi медаляў на ягоных грудзях. "Немца хаваў? Ворага тытунём частаваў? Чаму не забiў?"
Валока вельмi хацеў вытлумачыць, што i як сталася з iм у гэтым склепе, але мову ў яго адняло, i ён адчуваў, што зараз будзе пагiбель. I сапраўды, Воранаў стрэлiў, але болю Валока не адчуў i тады здагадаўся: медалi. Медалi яго ўратавалi ад кулi. Але ў той жа час у Воранава замест пiсталета апынулася супрацьтанкавае ружжо - гэта ўжо была пэўная смерць.
"Здраднiк! Пракурыў Радзiму? Вышэйшую меру табе!" - гучалi страшныя словы, i Валока азiрнуўся ў пошуках выйсця. Але раптам аказалася, што ззаду роўнае поле, Воранаў некуды знiк, i ён, Валока, як у даўнiя, даваенныя часы,сядзiць у вясновы дзень на краi баразны, паставiўшы босыя ногi на мяккi вiльготны глей. Побач шнурком сядзяць калгаснiкi, яго аднавяскоўцы, у барознах адпачываюць конi, а ззаду, па раллi, клюючы вялiкiх белых чарвякоў, скачуць гракi. Усе кураць, жартуюць, снедаюць тым, што папрыносiлi iм дзецi i жонкi, п'юць квас. Валоку таксама вельмi хочацца пiць, але сняданка яму нiхто не нясе, бо яго дом чамусьцi далека адсюль. Ён адзiн тут вайсковец, на iм салдацкiя галiфэ i гiмнасцёрка, толькi яна без дзягi, якая разам з аўтаматам i скаткай ляжыць воддаль на раллi, i на скатцы сядзiць вялiкi, нейкi нерухомы чорны грак. Усе смяюцца i кураць, а Валока ведае, што яму ўжо сняданка не будзе, бо ён асуджаны да смяротнае кары, i што ўсё тое, што ляжыць пад граком, ужо здадзена старшынi, якi зняў яго i са сталавання.
Пасля таго конi, людзi i гракi знiкаюць, толькi той, нерухавы, усё сядзiць на скатцы i крумкае. Аказваецца, гэта воран. Валока палохаецца настойлiвай загадкавай птушкi, прабуе ўскочыць, тузаецца i ачынаецца.
6
За пакутную ноч памутнела яго свядомасць, i Валока не адразу ўцямiў, дзе ён i што з iм сталася.
Перш-наперш яго здзiвiла блiзкая, устрывожаная стралянiна. Недзе таропка патрэсквалi аўтаматныя чэргi, бахалi вiнтоўкi. Аднойчы нават данёсся крык, але Валока не зразумеў, у якiм баку ён раздаўся. Перамагаючы санлiвую аслабеласць, баец расплюшчыў вочы.
У склепе было светлавата. Па-над сцяной, дзе яны выдзiралi зломак, ляжала новая куча друзу, - вiдаць, тая, што абрынулася на яго, - i над ею яркiм дзённым святлом блiшчала дзiрка. Валоку адразу скаланула радаснае iмкненне, ён тузануўся ў доле, сеў, але боль у галаве прымусiў яго пакутна схiлiцца набок.
Як-колечы ён, аднак, утрымаўся, перамог слабасць, трошкi аддыхаўся i паварушыў у ботах адубелыя ад сцюжы ногi. Пасля ён усе ж сеў i паволi падняў галаву, абкручаную нейкай анучай, шкумат якой звiсаў каля вуха. Валока асцярожна памацаў гэты скрываўлены турбан i тады, ураз прыпамятаўшы, што з iм сталася, з удзячнасцю падумаў пра немца.
Фрыц Хагеман сядзеў побач, прысланiўшыся спiной да пагнутае бэлькi, i спаў. Галава яго звесiлася на плячо, валасы растрапалiся, нiжняя губа адтапырылася. Шчацiнне на яго шчоках за ноч пабольшала, i ўвесь ён выглядаў вельмi стомленым, пажылым чалавекам. Ля яго ног стаяла каска з рэштаю вады. Валока адразу памкнуўся за ёю, але, узяўшы ў рукi, зноў апусцiў на зямлю. Вада дужа смярдзела потам, i байца ледзь не зблажыла. Гэта была нямецкая салдацкая каска, сотнi якiх валялiся на месцах баёў; хлопцы iх заўжды адкiдвалi з-пад ног ботамi, - тым больш што траплялiся акрываўленыя, прастрэленыя, усякiя. Каска адразу напомнiла байцу пра варожае i агiднае.
Валока паморшчыўся, зноў прыслухаўся i агледзеўся. У куце за прыступкамi, на закiданай друзам падлозе, цямнела вiльготная пляма, i чуваць было, як мерна капае недзе вада: кап-кап-кап. З трубы, пэўна, падумаў Валока i зноў паглядзеў на немца. Вiдаць, прытамiўшыся за ноч, той моцна спаў, i баец стаў напружана думаць у цiшы, што яму рабiць далей.
Трэба вылазiць. Здаецца, ён здолеў бы сам як-небудзь выкараскацца адсюль дзiрка ёсць, - што яму цяпер немец! Хай спiць, а прачнецца - хай сам дбае; без яго Валоку спакайней, ды i бяды менш будзе. Толькi... Толькi хто там, наверсе? Стралянiна, здавалася, яшчэ болей пашырылася - чутна стала i ў адным баку, i ў другiм, раз за разам непадалёк гахнулi тры выбухi. Хто гэта? Нашы? А калi немцы? Калi немцы - яму будзе кепска з яго праламанаю галавой, а калi нашы пападзе немцу. Нарвецца на якога аўтаматчыка, не паспее i рук падняць, як той прашые яго чаргой. Хлопцы ёсць бязлiтасныя, у многiх свежыя раны ў сэрцы - усё можа стацца.
Не, прыйдзецца, вiдаць, разам - здаць Фрыца ў палон, i на душы будзе спакайней.
Так разважаючы, Валока сядзеў каля немца i азiраў таго, соннага, без асаблiвай варожасцi да яго i без вялiкай прыязнасцi. Уначы было iнакш - ён бачыў толькi яго асветлены запальнiчкаю, звычайны, як i ва ўсiх, чалавечы твар, - а цяпер перад iм сядзеў немец у прапыленым, з адарваным пагонам мундзiры, у нiзкiх скураных ботах, побач валялася ягоная каска з арлом на баку, не хапала толькi нямецкага аўтамата. Валокаў ППШ ляжаў зводдаль, i баец па салдацкай звычцы пацягнуўся да яго рукой, зачапiў за почапку i павалок да сябе. Магазiн заскрыгаў па жарсцвянаму долу, i немец, раптам абарваўшы мернае роўнае дыханне, прачнуўся.