Апрача саду, у Корзюкаў цяпер нiчога ня было. Усё поле да самых сьценаў было заарана трактарам пад калгас (усё лета зямля пуставала - калгас нiчога ня сееў, а Корзюку забаранялi, дык цяпер узлупiлi на зiму, не пакiнуўшы Корзюку зямлi нават пад агарод).
У час гэтага наведваньня Раман Корзюк упяршыню пабачыўся з Генадзем Кандраценем. Як там пабачыўся - у цемры ён нават не разлгедзеў, як сьлед, ягонага твару: Кандраценя гаварыў з бацькам у сенцах, а Раман iшоў з двара, дык тады й пазнаёмiлiся.
Раман Корзюк адразу пайшоў спаць, а Кандраценя ўсё яшчэ гаварыў на двары з бацькам. Раман ня мог заснуць - як галоднага, яго дражнiў, дурманiў пах яблыкаў з iхнага саду.
Ранiцой Раман ужо ня бачыў Кандраценi. I мацi, i сястра, i бацька былi вельмi сумныя. Раман ня мог зносiць гэтага i пачаў зьбiрацца на цягнiк. Мацi ня было чым пачастваць на дарогу Рамана. Падала яму перапечку напалам з травою, падгарэлую, але сырую - замала мукi, дык i не сьпяклася. Гледзячы, як Раман разламваў яе на кавалкi, каб яна астыла, уцiрала хвартухом сьлёзы. У сястры яны таксама задрыжэлi на вейках, але яна хутка адвярнулася й не глядзела на Рамана.
Раман, здавалася, назаўсёды пакiдаў хутар. Ён ня ведаў, што будзе з бацькамi, i гэта найбольш турбавала яго. Мацi ўгаворвала бацьку падаць заяву ў калгас, можа-б прынялi, але бацька й слухаць не хацеў.
Па Раманавым ад'езьдзе ў ваколiцах хутару разыйгралася трагедыя, пра якую потым Кандраценя ўспамiнаў Корзюку на ягонай кватэры ў Менску i якая мае вялiкае значэньне для гэтай аповесьцi.
У Заслаўскiм раёне, у тым самым сельсавеце, дзе жылi й Корзюкi, не хацела йсьцi ў калгас адна вялiкая вёска, увесь час бунтавалася, нiякiх агiтатараў ня слухалася, будучы чамусьцi ўпэўненай, што прымусова яе ў калгас не загоняць, як пагранiчную вёску - пра такi маўляў скандал даведалiся-б нават у самой Польшчы, а гэта, сваiм парадкам, нявыгодна адбiлася-б на савецкай палiтыцы дабраахвотнасьцi калектывiзацыi. Хто падсунуў жыхаром гэтай вёскi такую канцэпцыю, нiхто ня ведаў, але такая палiтыка вельмi ўдала эксплятавалася iмi. Вёска была адзiным астраўком у моры калектывiзаваных гаспадарак. У раёне наважылiся за ўсякую цану зламаць гэты супрацiў, зьнiшчыць астравок, тым болей, што з некаторых, ужо арганiзаваных калгасаў, сяляне пачалi выходзiць, уцякаць, спасылаючыся ня рэдка, як на прыклад, на гэты астравок: чаму-ж iх ня гонiце, дабраахвотна, дык дабраахвотна, яны ня хочаць, дык i мы ня хочам. I кулакi сядзяць, i ўсё iнтрыжкамi займаюцца й кантррэвалюцыяй.
I вось у гэтую Заслаўскую цытадэлю едзе сам сакратар райкому партыi разам з колькiмi "пяцiдзесяцiтысячнiкамi", адмыслова вышкаленымi агiтатарамi да калектывiзацыi. Якраз у ляску перад Корзюкавым хутарам нехта застрэлiў у легкавой машыне сакратара райкома партыi Ленскага, тымчасам як пяцiдзесятнiкаў нiхто не зачапiў. Пачалося сьледства. Упаўнаважаныя раённага НКВД гойсалi ўсюды, але найбольш пiльнавалi хату Корзюка. Собiла-ж у той дзень яшчэ зранку Корзюку старэйшаму пайсьцi ў мястэчка, у раён, па грошы, якiя ён зарабiў, возячы дровы на станцыю, калi ў яго былi яшчэ конi, перад раскулачваньнем, але якiх яму ўсё ня прысылалi. Адлучка Корзюка паказалася сьледчым вельмi падазронай, болей таго, яны прыйшлi да высновы, што забiў сакратара ня хто iншы, як толькi Корзюк, i гэтай сваёй адлучкай толькi маскуе сваё злачынства. Нiякiх iншых сьлядоў злачынства сьледчыя не знайшлi i ўпёрлiся такiм парадкам толькi ў Корзюка. Пiльнавалi хату, жонку i дачку, нiкуды iх ня выпушчалi, i ўсё чакалi, калi прыйдзе сам Корзюк. А Корзюк, нейкiм способам даведаўшыся аб усiм, што адбылося, ня йшоў у хату, туляўся дзе мог, наважыўшы не пападацца ў рукi НКВД, выклiкаючы гэтым яшчэ большае падозраньне.
У самай-жа рэчы сакратара райкому забiлi самi агенты раённага НКВД. Зроблена гэта было, каб штучна стварыць у раёне атмасфэру кантррэвалюцыi. Глядзеце, кантррэвалюцыя ўзьняла галаву, адважылася на адкрытае выступленьне супраць савецкае ўлады, забiвае яе найбольш адказных працаўнiкоў. Трэба, такiм парадкам, расправiцца з гэтай кантррэвалюцыяй самым станоўкiм парадкам. Тут было ськiраванае, як кажуць, iстрыво першым чынам супраць кулацтва. Кулакоў пачалi масава арыштоўваць, а iхныя сем'i вывозiць на далёкую поўнач i на ўсход. Гэтым таксама была прысьпешаная суцэльная калектывiзацыя ў раёне. Так раён добра даў рады з усiмi цяжкасьцямi i быў прызнаны ў цэнтры першым раёнам у калектывiзацыi.
Пра гэтую гiсторыю Раман Корзюк ў Менску нiчога тымчасам ня ведаў.
5
Было позна, а Раман усё ня прыходзiў (Раманава гаспадыня заўсёды чула, калi выходзiў i калi прыходзiў ейны кватарант, нават чула, як ён клаўся ў ложак), яна думала, што можа ён i ня прыйдзе сягоньня, можа ўжо пад замком, дык для нейкай сваёй бясьпекi замкнула дзьверы i ў Раманавым пакоi, а калi прыйдзе - на вулiцы ня будзе стаяць, маючы ключ у кiшанi. Яна ня любiла, калi нехта прыходзiў да Рамана, асаблiва карцела ёй, калi яна ня ведала хто, як прыкладам учора.
Дождж крапiў сьцены, у хаце было ўтульна й цiха. I Раманава гаспадыня аж баялася гэтай цiшынi, прыслухоўвалася да ўсяго i ўсё чакала Рамана, трывожылася, што ён i на самай рэчы ня прыйдзе, i чула пры гэтым сваю вiну перад iм - нашто яна пажалiлася ў мiлiцыi, гэтулькi грошай, патрэбных i ёй i Раману, а тыя наганы закiнула-б куды-небудзь, i ўсё. А то яшчэ й Раман пацерпiць, яна шкадавала яго i ў нiчым не вiнавацiла. Гэта той, учарайшы наведвальнiк, спакушае яго, а сам Раман не такi чалавек. I яшчэ, яна ведала, моцна спакушае Рамана Валя. Два чалавекi спакушаюць Рамана. I цi выцерпiць ён?
Нехта паспрабаваў дзьверы. Раманава гаспадыня падумала, што гэта йдзе Раман. Счакала часiнку, затаiўшы дыханьне, але нiхто не ўваходзiў. Потым яна пачула стук у шыбу. Цiхенька нехта пастукаўся якраз у тое вакно, перад якiм стаiць ложак Рамана.
Гэта стукаўся Генадзi Кандраценя, думаў, што Раман сьпiць, але, пераканаўшыся, што Рамана няма, раззлаваўся на яго. Ён прост ня ведаў, што яму цяпер рабiць: цi чакаць, цi некуды йсьцi. Дакуль-жа ён будзе чакаць? Давiдна? Напэўна вазёкаецца, як i ўчора, з тэй... харашунькай... Дзiву трэба дацца гэтулькi ўсяго на галаве, а ён i ня дбае. Добра чалавеку з такiм характарам! Нi дажджу - нiчога для яго няма! Генадзi Кандраценя, каб не стаяць на дажджы, схаваўся пад стажком у сене на гародзе, мусiць, гаспадынiным. Больш прыкрай сытуацыi, чым гэта, не магло й быць. Кандраценя лаяўся ў душы - у сене яму было нязручна, а найбольш ён шкадаваў свае вопраткi. Падняўся й хацеў быў iсьцi, як пабачыў сьвятло ў Раманавым вакне. "Ага, тут, галубок", - i падаўся ў хату.
- Я-ж табе казаў, прасiў не пазьнiцца, а ты швэндаешся ўсё.
Раман глядзеў на Кандраценю - у ягоным бобрыку сядзела гэтулькi розных асьцюкоў i дзядоўнiку, што Раман не паўстрымаўся, каб не засьмяяцца: гэткiм дзiўным выглядаў ля парогу Кандраценя, уся ягоная хванабэрыя некуды зьнiкла, i ён стаяў, як абшчыпаны гусак.
- Дзе гэта вы так выкачалiся?..
Кандраценя зiрнуў на сябе й не пазнаў свайго бобрыку. Ён адразу ўзяўся выскубаць з яго дзядоўнiк, але разам з iм вылазiлi й варсiнкi бобрыку. Генадзi не ўдаваў, што яму шкада пiджака.
- Дастань там з сакваяжу (ну, няхай будзе патвойму, з торбы, калi ты ня любiш гэтага слова), трэба пагрэцца, пахаладзела раптам, як у глыбокую восень, i дождж.
- Няма нi сакваяжа, нi торбы, усё паехала, i я сам чуць не паехаў. Нашто вы прыцягнулi сюды гэтую злыбяду?
- Ня выскаляйся. Пара й паважным быць.
- Я й не выскаляюся, глядзеце - няма, у НКВД!
- Ты ашалеў?..
- Я-ж вам кажу, я й сам толькi адтуль...
Кандраценя як-бы ўзрадваўся, што Рамана цягалi ў НКВД, пакiнуў выдзiраць дзядоўнiк i забегаў па хаце.
- Вось табе й на! Не казаў я табе? Добрая штука! Як-жа ўсё гэта папалася ў iхныя рукi? Ты можа здурэў - сам? Цi хто?
- Мусiць, мая гаспадыня. Я ня думаю, каб гэта зрабiла Валя, мая паненка, як ты кажаш.
- Я табе не казаў? Бяры лахi пад пахi ды ўцякай! Кожная часiна дорага - не цяпер, дык за гадзiну, другую прыйдуць i пацягнуць не на жарты. Гэта табе ня жарты. За слова, й тое бяруць, а за гэта... i за... возьмуць.