Пасля мацi вярнулася да сцяны ў запечак, дзе ляжала на ложку Таня, i паклала ёй руку на лоб.
- Блузнiць, бедная... Прастыла.
Мацi стала нейкая зусiм другая, пацямнела, нос у яе выцягнуўся i зачырванелiся шчокi, як у Насты. I рука - шырокая i халодная - чужая. У мацi ўсягды была цёплая рука, нават калi мацi паiла зiмой ля студнi карову без рукавiц. Мацi не баялася холаду ў рукi - ад марозу яны рабiлiся ў яе толькi чырвоныя, што буракi.
Пасля мацi пайшла ў другую хату i прынясла кажух, новы, жоўты i доўгi, i ўкрыла iм Таню аж па галаву. Сцягнуўшы з печы з лучыны старую, вынашаную сiвую суконную жакетку, ускiнула на ногi.
- Гарыць агнём... Пал у дзяўчыны...
I голас у мацi, што ў чужога, усё роўна як у Насты.
Мацi доўга пасля нiдзе не чуваць. Круцiцца ў галаве, як ад чаду, i ад холаду аж страсае... Грукае недзе далёка, мусiць, у сенцах. "Драбiна", здагадваецца Таня. Мацi ставiць драбiну ў сенцах да сцяны, палезе на гару па журавiны. Журавiны на гары ў начоўках - поўны начоўкi, аж з коптарам; журавiны насiлi ўсю восень з Карчаватак. У начоўках яны выспелi, парабiлiся чырвоныя i здалёку пахлi мохам i кiслёй. Таня набiрала iх у мiсачку кожны раз, калi лазiла на гару развешваць на мароз мокрую бялiзну.
Мацi дастане з гары мёрзлых журавiн i пакладзе iх - па ягадзiне - ёй, Танi, у вушы. Журавiны недзе мёрзлыя, што костачкi, яны не адразу адтануць у вушах.
Няма чым дыхаць - гэта з печы, з-за засланкi, пахне гарэлым хлебам, густа, аж захлынаешся. Мацi нават юшку адчынiла, стаўшы ля комiна на ўслончык, а ўсё роўна пахне гарэлым хлебам i памялом на ўсю хату. Памяло недзе тлее; мацi, мусiць, згубiла яго ў печы, падмятаючы под, i не згледзела...
Прынёсшы з гары журавiн, мацi дасць i пакаштаваць. Па адной будзе класцi сама ёй у рот, бо яна, Таня, не можа падняць рукi - саслабла. Ад мёрзлых журавiн будзе аж калоць у зубы...
Зноў доўга грукае недзе ў сенцах i на двары ля хлева. Мацi доўга не iдзе ў хату, злезшы з гары. Тады Таня думае, што мацi не лазiла на гару, гэта Юзюк грукае на двары пад паветкай: прыбег запрагаць кабылу.
Юзюк недзе ўжо за Дзвiнасой. Пайшоў з Карчаватак адзiн, без яе, Танi. Як яна магла пайсцi з Юзюком... Кiнуць у балоце адну матку? Мала што ў балоце людзi. Яна не пайшла б з Юзюком, каб i мацi пускала. Як гэта пайсцi ўдваiх з Юэюком? Каб усе вiдзелi?.. I так на iх, мусiць, глядзелi, калi Юзюк прывёз iх у Карчаваткi. Каб хоць Юзюк быў iм свой, тады б, можа, Таня i пайшла з iм. А так ён iм нiякi не свой, мацi нiколi не гаварыла. Свае ў вёсцы ходзяць адзiн да аднаго, а да iх Юзюк нiколi не прыходзiў.
Каб i iсцi давялося на Палiк, дык у iх жа не было чаго i ўзяць з сабой. У вёсцы i сухары сушылi, i мiлту малолi, а яны нiчога не рабiлi, нiкуды не збiраючыся...
Юзюк недзе ўжо далёка, ля Палiка...
I чаго гэта ён па яе прыбег, каб iсцi? Хiба ў вёсцы не было з кiм?..
Яна тады пачынае думаць, якi Юзюк, - зусiм забылася, якi ён. Помнiць толькi, што ён босы i шырокi ў плячах. Пасля ўспамiнае, што Юзюк жа вылiты Алёша: лабаты, белы i валасы аж белыя. I нос гэткi, як у Алёшы, - шырокi i загнуты ўнiз; i вачмi часта плюскае, i яны ў яго гэткiя ж шэрыя, i ў зямлю ён усё глядзiць - пад ногi. Пасля яна ўспамiнае, як ён глядзеў на яе на двары ля паветкi i шаптаў: Таня... Яна i сама не ведае, куды б дзелася тады ад такога, каб не трэба было ўцякаць з вёскi. Ёй i цяпер, калi ўспомнiць пра тое, аж горача ў шчокi... Што будуць гаварыць, калi вернуцца ўсе дамоў, i Юзюк вернецца? Iх жа бачылi разам: i на загуменнi - ён сядзеў у iх на калёсах, паганяў кабылу, i ў Карчаватках - памагаў яе, Танiнай, матцы злазiць з калёс: браў пад пахi... Каб толькi прагнаў яго тады ад воза нiхто не надаўмiў, - яна i сама б ссадзiла матку. Гэта ж выдумаць: робiць такое на вачах усёй вёскi, як наўмысля... Здурэў, цi што... Яму, вiдаць, не першыня...
Яна была падумала, што ў Юзюка дужыя рукi, як у мужчыны: лёгка браў з калёс матку. Стаяў пасля ўпобачкi i атрасаў у яе з плячэй сiвец. Налiха яно каму - сваю хай бы iшоў глядзеў матку, тая, можа, збедавалася, не ведаючы, дзе ён. Ён хацеў i ў яе, Танi, атрасцi з плячэй сена, але яна не далася, адскочыла ад яго.
Тады ён пайшоў распрог кабылу - конi ва ўсiх былi распрэжаны - i прывязаў за лейцы да ляжэйкi, пакратаўшы перад носам у кабылы сена. Не адыходзiўся ад калёс, як дагадзiць збiраўся.
Пайшоў ад iх ён цiха, нiчога не сказаўшы, - глядзеў усё здалёку на яе, Таню. Пры матцы - яна ўсё бачыла - хоць ты было згары... Каб збiў-збiў яго, дагнаўшы, на порхаўку... Раскiрэка... Пабег на Палiк, абы дома толькi не стыкацца...
Ёй зрабiлася раптам нечага шкода-шкода... Толькi не Юзюка. Па iм яшчэ нудзi-i-цца...
Зноў загрукала недзе, як у сенцах... Мацi зусiм i не лазiла на гару па журавiны - яна пайшла ў гарод пад раку, стукнуўшы ля варыўнi аб сцяну варотцамi, i жне ля мяжы бульбеўнiк. I на дварэ нiякая не зiма, калi мацi жне i ў хаце расчынена ад гарода акно...
Мацi жне ля мяжы; адгiнаючыся, падымае ўгару доўгi бульбеўнiк i кладзе збоку на гранку. Бульбеўнiк у гародзе высокi, парос роўна з малачаем - Танi добра вiдаць з ложка ў акно; вiдаць нават на зжатых гранках зялёная макрыца - густая, пашалела ў мокрых ад ракi барознах.
Мацi махае i махае рукой, набiраючы з-пад сярпа поўную, як сцiснуць, жменю калiўя, каб адкiнуць яго ад сябе на гранку; трапеча, усё роўна як сохне ў вецер на плоце, у яе на галаве белая хустка.
Зноў грукае ў сенцах, моцна, аж дрыжаць сцены i звiняць у вокнах шыбы. Звiнiць у парозе на лаўцы пад суднiкам парожняе, накрытае белай цадзiлкай вядро.
Танi здаецца, што мацi пяе ў гародзе ля плота. Працяжла, як дзе далёка за ракой на Выганчыку. Песня чуваць праз расчыненае акно. Пасля мацi пяе ўсё мацней i мацней, аж заходзiцца, не сцiхаючы нi на хвiлiну. Здаецца, яна кiнула ўсё на свеце, адно вядзе песню, нават рукамi не махае ў гародзе ля мяжы...
Здаецца пасля, што мацi i не ў гародзе, а ў хаце ля акна ад вулiцы сядзiць, нагнуўшы галаву над сталом, i, узяўшыся ўсiмi пальцамi за iголку, махае i махае рукой - шые. Мацi кожны раз, калi што шые, пяе.
Зноў дрыжаць у вокнах шыбы i звiнiць у парозе пад суднiкам вядро. У хаце нудна-нудна, i ад таго калоцiцца ўсё ўсярэдзiне.
Робiцца, бывае, цiха, тады шумiць толькi ў галаве, усё роўна як дзе над вухам перасыпаецца пясок - сыплецца i сыплецца без аддухi, што дождж.
Пасля пяюць далёка на полi пад Карчаваткамi, жнучы, усе бабы з вёскi згiнаюцца да зямлi з сярпамi ў руках...
З поля, з-пад Карчаватак, вiдаць Дальва: хаты стаяць адна ля адной, дробныя, шэрыя; стаяць недзе за гумнамi ў яме - тырчаць адны стрэхi.
На загуменнi вiдаць Януковы дубы - высокiя, цёмныя; ацiхлi, як памлелi. За дубамi, у тым баку, недзе яе, Танiна, хата.
Цiха. Шапоча пад нагамi ржышча, колецца, абдзiрае да крывi костачкi; за падол, калi нагнешся, набiраюцца дзяды i асцё; i пахне сухая зямля - пылам i ячнай саломай. Зямля ўся жоўтая ад ячменю - ад загумення да самых Карчаватак. Толькi там, дзе яго пажалi ля дарогi, зямля здалёку здаецца белай, што iней. Гэта ржышча. А можа, бела ад таго, што ўгары шэрае неба, нiбы перааранае ўвосень бульбянiшча, - апусцiлася нiзка над загуменнем, як павiсла... Хмары выцягнулiся ў даўгiя вузкiя палосы. Над загуменнем, пад Януковы дубы, палосы дробныя, што расцягнутыя.
Там, дзе драбнеюць палосы, пад'яснелася; хмары ў тым баку сталi жоўтыя, што аўсяная мякiна ў кучах; там недзе за iмi сонца...
Шастае пад сярпом ссохлы, аж пакорчаны ў каласах, ячмень; трашчыць пад нагамi белае ржышча; шапоча салома, калi вяжаш перавяслам сноп; шашчыць, перасыпаецца сухi цёплы пясок, калi яго зачэпiш пад пырнiкам пальцамi i сыпнеш па ржышчы... I зноў чуваць песня, нудная, цiхая, усё роўна як звiнiць увушшу... Пачынае яе нехта далёка ў кутку, пад самымi Карчаваткамi; пачынае адзiн, адагнуўшыся, мусiць, i стаўшы на загоне - круцiць перавясла, - бо чуваць аж здалёку; тады яму памагаюць усе бабы на загуменнi. Не адгiнаючыся ад зямлi, яны махаюць i махаюць рукамi, кiдаючы жменi ў кучкi па ўсiм полi, каб пасля пайсцi за адзiн раз павязаць iх у снапы. Кратаюцца ў ячменi белыя хусткi, кратаюцца рукi - здаецца, варушыцца ўсё загуменне ад вёскi, да Карчаватак. Баб на полi - што снапоў; заняўшы загоны, яны iдуць у канец, пад лес.