Ён падумаў, што загiбее зусiм, калi не зменiцца ў сухое; што можна налучыць на немцаў i тады ўсё роўна капцы...

I ён пайшоў лесам, прыглядаючыся: баяўся ткнуцца на дарогу, дзе вечарам iшлi танкi.

Ззаду, там, дзе быў пажар, зноў загрымела, як i ўдзень. Стаўшы, Боганчык аглянуўся яшчэ раз.

Бiлi з гармат, i снарады ляцелi ў гэты бок - на Краснае, Боганчык згледзеў iх. Чырвоныя, як жалеза з агню, яны мiльгалi на чорным небе i знiкалi адразу з воч. Бухала блiзка за ракой - мусiць, на гэты бок Краснага, - ён не пазнаваў. Пабольшала зарыва, аж вiдна, здалося, стала ад яго ў лесе.

Боганчык надумаў, што па Красным б'юць нашы, што ў Красным немцы...

Пацягнула сырасцю, блiзка недзе было балота: ён iшоў на Тартак, мiнаючы шашу.

Выйшаўшы на ездавую дарогу, ён пабег, каб сагрэцца, па калдобах i па карэннi ў той бок, дзе зайшло сонца i дзе было цiха.

У тым баку быў дом...

Боганчык саскочыў з калёс i працёр вочы... Уперадзе, на гары ля дарогi, куды трэба было ехаць, ляжалi шэрыя валуны - аж тры - адзiн ля аднаго, а яму было здалося, што там танкi... Валуны ляжалi тут здаўна, уехаўшы ў зямлю, высокiя, гладкiя, i здалёку блiшчалi на сонцы.

Ён, пусцiўшы аднаго жарабка, стаяў цяпер у нечай позняй бульбе на шнуры: пад нагамi з пяску толькi яшчэ вылазiлi калiўцы бульбеўнiку. Пасля сышоў на сцежку ля дарогi, дзе рос сухi, прытаптаны да зямлi сiвец, дастаў з халявы круглы слiзкi каменьчык, што рэзаў усю дарогу костачку. Згiнаючыся, крануў пашчэнкам аб калена... Пачуў, што да зубоў не даткнуцца. Пачало блажыць.

"Закалыхала... Ля могiлак калдобы... - падумаў ён. - Не трэба было сядзець на возе..."

Ззаду ўсе пазлазiлi з калёс i цяпер, сышоўшыся ля Януковай падводы, iшлi кучай. Махорка з Настай на самым перадзе, упобачкi; за iмi - Панок з Алёшам.

Алёша аставаўся ззаду, не спраўляўся з Панком i даганяў яго з подбегам. Пасля наперад усiм зайшоў Пан, кашляў, сагнуўшыся i заклаўшы рукi за спiну, азiраўся ўсё назад, слухаў Махорку. Махорка, махаючы ў Насты пугаўём перад самым носам, гаманiў на чым свет стаiць.

Боганчыку не хацелася iх чакаць, i ён пайшоў памалу сцежкай, нага за нагу. Яны дагналi яго ў самай лагчыне ля логу.

- Што, брат, уцякаеш ад нас? Усё роўна як мы ва ўсiм вiнаваты... Махорка смяяўся. Ён, недзе, выскаляў зубы з яго, Боганчыка, ад самых могiлак, можна пазнаць. - Хрэн з iм... Было - сышло. Жывы астаўся? Астаўся. А нам, татарам... - Махорка зноў засмяяўся, тады сцiх. Пасля ўжо сказаў: Што маўчыш, як воўк у Спасаўку?

Махорка, можа, хацеў, каб i ён, Боганчык, выскаляўся разам з iм з таго, як яму прыстаўлялi ля могiлак на дарозе наган? Махорка цяпер будзе смяяцца з яго ўсю дарогу; з'ездзiць у Краснае, вернецца ў вёску i там пачне расказваць, як ён, Боганчык, стаў на каленi, дабаўляючы ад сябе чаго хочаш...

Боганчык пачуў, як яму стала горача, тады затраслiся рукi, i ён сказаў, не гледзячы на Махорку:

- А тое маўчу, што далей з вамi не еду... Нi ў Людвiнова, нi за Людвiнова. Лес вялiкi, знайду i блiжэй прытулак...

Усе адразу сцiхлi. Iшлi, падняўшы галовы, ззаду за iм - ён, азiраючыся, бачыў iх - тупалi нагамi па сцежцы, i было чуваць, як дыхалi. Нехта сцебануў па дарозе - па траве - пугай. Толькi Алёша астаўся, стаяў i чакаў падводы: яму, мусiць, балелi ногi.

- Як гэта, брат? - спытаўся ў яго пасля ўжо Махорка. - То на Насту крычаў, то ўжо сам не едзеш?..

Яны цяпер iшлi за iм воддаль, трое, як назiркам: Махорка, Панок i Настуля, не даганялi...

- А та-ак!.. - адказаў Боганчык, адвярнуўшыся, са злосцю.

Зноў усе маўчалi; сцiх, апусцiўшы галаву, Махорка - не смяяўся.

- А так... - сказаў Боганчык iм цяпер яшчэ раз, сам. - Не панясу падстаўляць галаву пад кулю... Можаце нясцi свае... Га? - спытаўся ён пасля ў iх, бо яны ўсе маўчалi. Пачакаўшы, ён сказаў яшчэ: - I я, Махорка, быўшы на тваiм месцы, не выскаляўся б... А каб табе прыставiлi наган да галавы?.. Га?..

- А нам, татарам, усiраўно: наган цi... Лiжба з табой, брат, не ехаць адным торам, падоскi кавалак... Давялося толькi... - Махорка сказаў цiха, сабе пад нос, але ўсе пачулi i павярнулi да яго галовы.

- Падоска? Я падоска?.. - Боганчык стаў на сцежцы, адвярнуўся да iх i чакаў Махорку. У яго дрыжалi рукi, аж калацiлiся, i ён схаваў iх у кiшэнi ў штаны. - Падоска?.. Якая?

- Нямецкая... Калi хочаш знаць - знай... - Махорка ўжо са злосцю махнуў галавой, нагнуўшыся ўперад.

- Нямецкая?.. - Боганчык не стрываў, страпянуўся ўвесь, пачуўшы, як сцебанулi па лбе, рассыпаўшыся, валасы. - А ты?.. Што б ты запеў, яшчэ раз гавару, каб да тваёй галавы прыставiлi рульку?.. Татарская морда... Завыў бы... Ды я табе... - ён выняў рукi з кiшэнi i сцiснуў кулакi.

- Не лёг бы, брат, на пясок... Не лёг... I не лягу... - буркнуў, як сам сабе, пад нос Махорка.

Боганчык не помнiў, як учарэпiўся Махорку за грудзi - скамячыў ля шыi чорную кашулю i пачаў круцiць. На кашулi выступiла вада - пот, i Боганчык пачуў, як пацякло па пальцах. Пырснулi на поле ў пясок з-пад рук белыя гузiкi...

- Татарская морда...

Ён пачуў пасля, як яго нехта схапiў за валасы, збiўшы з патылiцы кепку, i цягне. Зазвiнела ў галаве. Ён выпусцiў з рук Махоркаву чорную кашулю i ўбачыў Насту. Яна, упёршыся рукамi яму i Махорку ў грудзi, распiхала iх, што мела сiлы. Пасля закрычала:

- Што сунуўся, як бык? На свайго! На немца не сунуўся... Крычыш, што табе наган прыстаўлялi. Усiм прыстаўлялi... Усёй вёсцы... А ты, Мiрон... яна прыняла руку ў Махоркi з грудзей, трымаючы цяпер аднаго яго, Боганчыка, за рукаво, i загаварыла цiшэй: - А ты, Мiрон, не паскудзь сябе... Не знаеш, з кiм заводзiшся?

Нагнуўшыся, яна падняла з дарогi кепку i, абiваючы ад пяску аб спаднiцу, падала яму, Боганчыку.

- Цяпер смелы... - сказала яшчэ раз, задыхаючыся...

Боганчыку раптам зноў стала ўсяму горача; пачуў, што дрыжаць у каленях ногi.

- Падводы адны... - сказаў ён цiха. - Аж дзе ўжо конi... - i стаў бiць сабе па калене кепкай, выбiваў ад пяску. Сказаў пасля са злосцю, каб не падумалi, што ён, Боганчык, хоча апраўдацца: - А мая галава мне... Ды да любой прыстаў, не так яшчэ затрасецца, каб на карку астацца. Як мiленькая...

Тады ён згледзеў, як Наста стала спопаразку, павярнуўшыся да яго, iшла наперадзе, i падняла вочы, вялiкiя, шэрыя, што спелы лубiн.

- Нешта ты, Iван, дорага ацанiў сваю галаву перад усiмi... - сказала без злосцi, як бы яму, Боганчыку, нiчога благога не думала. - Другiя, вунь, не вярнулiся, не прыбеглi адразу дамоў... Там, можа, - паказала яна рукой уперад на дарогу, - свае галовы паклалi, не прыняслi ў вёску пакантужаныя... - Яна памаўчала, выцерла са шчок пот i аддыхалася: - Нешта я нiколi не вiдзiла, каб цябе твая кантузiя трасла, як ты ў вёсцы ачуўся, вярнуўшыся... I нiхто не скажа, не вiдзiў... I ад партызанаў выкруцiўся... Кантузiяй... Бараду адпусцiў. Пайшоў на хiтрыкi... Ты ж маладзей за мяне. Штаны б злупiць...

- Злупi з яго, Настуля, злупi... - засмяяўся цяпер Панок i закашляўся. Панку цяжка было дыхаць у пыле, у яго аж хрыпела ў грудзях. - А так ён распышэў... У аднаго яго галава... А ў дзяцей нашых - не галовы?.. - Панок зноў закашляўся i сцiх. Iшоў ззаду за ўсiмi, дыхаючы, як рыба на пяску, ажно хаўкаў.

Боганчык яго не слухаў: Панок яшчэ... Трухля... Кашляе, харкае - дохля нiяк не возьме... Ён падумаў, што Наста гаворыць тое, пра што гавораць у вёсцы. Наста не баiцца, скажа ў вочы. Уся вёска тады пра яго языкамi меле, што ён такi-гэтакi... А што iм усiм да таго, якi ён? Канту-узiя... С...кi ў iх ва ўсiх пакантужаны... Калi ў чалавека галава цэлая на плячах, калi ён яе на карку дамоў прынёс, дык усiм не ўгадзiў, зарохкалi, што свiннi. Трэба было прынясцi галаву пад пахай, тады б усе супакоiлiся...

Боганчык пачуў, як яго зноў усяго трасе. "Згараць да аднаго ў агнi, падумаў ён пра вёску, - а свайго не кiнуць... Не-е..."

- А ты, Наста... - Боганчык ужо не мог змоўчаць, чаго пражэшся? Законная такая... Не помнiш, як банку прынясла ад патронаў? Вёску маглi праз цябе спячы... Праз тваю разумную галаву. Ну, хай я ўцёк тады... Збег! А ты што знаеш? Га?! - ён не ўтрываў, закрычаў са злосцi. Пачуў, што душыць кашуля, не дае дыхаць. Хапянуў рукой за каўнер - гузiкi былi моцна ўшыты, не адскочыў нiводзiн, тады пачаў iх адшпiляць усiмi пальцамi. Чуў, што пальцы паслiзлi, сашмыкваюцца i дрыжаць.