¤з мемлекеті¦ді єалай жЎне єайда бастап апару керек?

ўбілхайыр Біріншіні¦, јасымхан мен Хаєназарды¦, да¦єты ТЎукені¦, Абылай хан мен Кенесарыны¦ Јмірі мен ерліктеріні¦ та¬лымдары єандай, бµл та¬лымдар не берді, жарлар¬а, кейіннен орыс отарлаушыларына єарсы µзаєєа созыл¬ан (1798–1930 жылдар аралы¬ында¬ы — аты а¦ыз¬а айнал¬ан Сырым Датµлыны¦ кЈтерілісінен, Исатай мен Махамбеттен бастап, Амангелді Иманов- єа дейін жЎне отызыншы жылдарда¬ы алдын-ала жоспарлан¬ан єатыгез геноцидке єарсы аштарды¦ бЇліншіліктері мен кЈтерілістеріне, аєырында, єазає жастары МЎскеуді¦ Їстемдігі мен оны¦ јазаєстан¬а єой¬ан сы басєарушысына ашыє єарсы шыєєан 1986 жыл¬ы желтоєсан оєи¬аларына дейін) со¬ыстар єазаєтарды неге Їйретті?

јазає даласында¬ы µлт-азаттыє єоз¬алысы ешєашан тоєта¬ан жоє. Бµрын¬ы кЈшпенділер Јздерін ержЇрек жауынгерлер ретінде кЈрсетті. Мµны ежелгі заман тарихшылары Геродот пен Страбон да растайды. Кешегі Јткен екінші дЇниежЇзілік со¬ыста да єазаєтар ерекше єахарманды¬ымен танылды. Алайда, он то¬ызыншы жЎне жиырмасыншы ¬асырларда жеке Јз єару-жара¬ы болма¬андыєтан олар генерал Черняев секілділерді¦ жазалаушы экспедицияларына єарсы тµра алмады…

ИЎ, біз со¬ыс Јнерін Їйрендік, ал тЎуелсіз болу Їшін, ᵬан єоса жасампаздыєєа єол µру — зауыттар мен фабрикалар сала білу, машиналар мен компьютерлер жасай білу, мµны корейлер мен малаизиялыєтар, жапондар немее таиландыєтар секілді жасай білу керек.

Патшалыє Ресей мен тоталитарлыє тЎртіп бізді µлт ретінде, халыє ретінде станоктар мен техникадан єыбын тауып, єулыєпен жырає µстап келгені рас. Бізді техникалыє, ¬арыштыє, єµрылысшылыє кЎсіптерден аластады, дипломатия¬а жолатпады, јазаєстан саясатшы да, мемлекет басшысын да, Ўскери маман да даярламады, есесіне орыстандыру толыє ауєымда, єарєынды жЇріп жатты. Тіпті, єазає мектептері де жабылып, єазає тілінде оєытатын бірде-бір орта яки жо¬ары оєу орны бол¬ан жоє. Бізді¦ жеріміз де, халєымыз да бір ¬ана ролді: Ресейді¦ — отарлаушы Ресейді¦, кейіннен тоталитарлыє тЎртіпті¦ шикізат беруші єосалєы айма¬ы кЇйінде єалу ролін ¬ана орындау¬а тиіс болды. Бµл жайында Тµрар Рысєµлов пен Мµстафа Шоєай Јз е¦бектерінде дЎлелді фактілер келтіре отырып жазды. Тµрар Рысєµловты¦ ай¬аєтауынша, «јазан тЈ¦керісіні¦ е¦бек сі¦ірген басшыларыны¦ бірі Иван Тоболин 1920 жылы ТЇркістан Орталыє ат- єару комитетіні¦ мЎжілісінде єазаєтар марксистерді¦ кЈзєарасы бойынша, экономикалыє тµр¬ыдан нашар бол¬андыєтан, бЎрібір єµрып бітуге тиіс…» деп ашыє мЎлімдеген. 1938 жыл¬а дейін бізді нає осылайша Јлтіріп те келді. јолдан µйымдастырыл¬ан ашаршылыєтан, ма¦дайында¬ы бар байлы¬ы — киіз Їйі мен атын тартып алудан, медициналыє жЎрдем атаулыдан мЇлдем єа¬ыс єалдырудан миллионда¬ан єазає мерт болды. ўйтсе де, халыєты тµтасымен єырып жіберу мЇмкін емес. Мµны¦ Їстіне, мал ба¬у¬а да адам, арзан жµмыс кЇші керек болатын…

1990 жылды¦ басында одає ыдырай бастады да, бµрын кЇшпен біріктірілген республикалар Јздеріні¦ тЎуелсіздігін жариялау¬а кірісті. СЈйтіп, єазаєтар¬а да баєытты кЇн туды. ТЎуелсіздігімізді єайтар¬анмен, біз єµралаєан єалдыє: жер єойнауларыны¦ байлы¬ы бµрын¬ысынша тасып Ўкетіліп жатыр, айырмасы — бµл енді халыєты¦ єасіреті Їстінен байып жатєан жа¦а саясатшыларды¦ еркімен жЇзеге асырылуда. Бізде Јнім µєсататын ЈнеркЎсіп жоє.

¤з мµнайымыз бола тµра, біз бензин мен газды басєалардан сµраймыз, сатып аламыз. Бізде бЎрі де бар, бірає еште¦е де жоє.

Біз мµнай¬а, темір мен кЈмірге, асыл металдар¬а, астыєєа белшесінен батып отыр¬ан єайыршымыз… Біз бар бол¬аны мал Јсірушіміз… Тоталитарлыє тЎртіпті¦ тµраєты Ўрі сЈзсіз орындауды талап ететін µраны: «јазає жастары — єойшылыєєа!» болды. Мµндай жа¬дайда біз сірЎ да «экономикасы кЇшті ел» бола єояр ма едік?

Біз ауруларды¦ µлтымыз, Јйткені кЇллі шайтанны¦ єаруын — ядролы¬ын деймісіз, химиялы¬ын деймісіз, бактериологиялы¬ын деймісіз, бЎрі-бЎрісін кЈгінде де, жерінде де, жеріні¦ астында да, я¬ни бізді¦ Јзімізге де сан рет сынап кЈрді. јазір Ресейге тиесілі єаруды¦ бЎрі бізде сыналды. Сондыєтан бізді¦ жеріміз де, адамдарымыз да улан¬ан, есе¦гіреп єал¬ан…

Бµрын¬ысынша біз јазаєия¬а шегені де, ине мен жіпті де сырттан Ўкелеміз…

Ендеше, єазає мемлекеттілігі «бола ма, жоє па», «басєаны¦ баєылауынан шы¬ып, е¦се кЈтерер єасиетке ие болып, єанатын єомдап, Ўлемдік Јркениетті дамыту¬а Јз Їлесін єосып жатєан халыєтарды¦ санатына єазаєтар да єосыла алады ма?» деген сµраєтар єазір мейлінше кЈкейтесті болып отыр.

Ша¬ын елдер бЈлшектенген жа¬дайда µлы державалар¬а же¦іл со¬ады, «бЈліп ал да билей бер» деген єа¬ида да содан ту¬ан — Ілияс Есенберлинні¦ кЈптеген тілдерге аударыл¬ан атаєты «КЈшпенділер» трилогиясын оєы¬анда, осы мЎселелерді¦ бЎрі де Ўлденеше рет алды¦ыздан шы¬ады яки басєа ой¬а ілесе туындайды. Бµл мЎселелер бµрын-со¦ды біз Їшін тап єазіргідей кЈкейтесті, Јмірлік ма¦ызды болып кЈрген емес. °лкен азамат, тамаша жазушы бізге танытєан тарих та¬ылымдарынан шын мЎнінде кЈп сабає алу¬а болады.

ўнуар ўлімжанов

Жа¦а мен тірі Жол…

јиын єыстаулы жазушылыє Јміріні¦ бЎрін Ілияс Есенберлин Јз халєыны¦ тарихи шынды¬ын тЇсіндіруге сарп етті, сол Їшін де кЈптеген жылдар бойы шы¬армашылыє жЎне кЇнделікті Јмірінде єиындыєтарды басынан кешті. Бірає дµрыс та¦дап ал¬ан жо¬ары дЎрежелі Јмір єµндылыєтары мен маєсаттарыны¦ арєасында Ілияс-а¬а оны¦ бЎріне єажырлыєпен тЈтеп беріп єана єоймай, кЈпшілікке Ўйгілі бол¬ан «КЈшпенділер» атты роман-трилогиясын жарыєєа шы¬арып, аєыр ая¬ында Јзіні¦ кЈрнекті шы¬армашылыє рухани же¦ісіне жетті.

Жасырары жоє, ол жылдары тарих мЎселесі ке¦естік компартияны¦ єолында¬ы негізгі саяси єµралы бол¬аны белгілі, сондыєтан да дЇниежЇзілік жЎне елімізді¦ тарихи шежірелері Їстем идеологияны єана¬аттандыру Їшін аяусыз бµрмаланды. Осындай жа¬дайда «КЈшпенділер» романы ке¦естік ілім шы¦ыны¦ жал¬ан идеологиясыны¦ майданында¬ы тарихи шындыєты¦ дЇмпуіндей болды. Бµл романны¦ єазає халєы туралы тірі тарихи шындыєты кЈрсеткен (ашєан) єалтєысыз, адал жЎне ке¦ кЈзєарасты¬ы ке¦ес мемлекетіні¦ саясаттандырыл¬ан тарихыны¦ тар арнасына мЇлдем сыйма¬ан еді. Сондыєтан да Ілияс Есенберлинге Јзіні¦ е¦бегін баспадан шы¬ару єиын¬а тЇсті жЎне сол жылдары Лениндік сыйлыєєа µсыныл¬ан оны¦ тарихи романы осы себептен де аєыр ая¬ында бµл сыйлыєты ала алмады. Дегенмен, кейіннен «КЈшпенділер» романы анଵрлым ма¦ызды жЎне анଵрлым єµнды «сыйлыєєа» — бЇкіл халыєты¦ на¬ыз єµрметіне ие болды.

Ілияс-а¬а єызы¬ы мол, маєтау¬а тµрарлыє, жемісті жЎне де, е¦ ма¦ыздысы, баєытты Јмір сЇрді деп бЇгінгі кЇні толыє сеніммен айта аламыз. Шынды¬ына келсек, бµл орайда «Јмір сЇрді» деген сЈздер орынсыз сияєты. Оны¦ шы¬армашылыє рухы бЇгін де тірі жЎне бізді¦ єазіргі болмысымызды толыєтырып отыр: кЈптеген µрпаєтарды¦ Јмірі бойында адамдар бізді¦ тарихымыз¬а оны¦ кЈзімен, оны¦ жЇрегімен єарайтын болады.

Тবаларлыєтай жуас жЎне момын бола тµра, Ідияс-а¬а мейірімді жЎне єµштар жЇректі адам еді. Ол Ўрєашанда парасаттылы¬ымен жЎне от басына мейлінше берілгендігімен, жµбайын, Јзіні¦ балалары мен немерелерін еркелете сЇйетіндігімен ерекше кЈзге тЇсетін.

Ілияс-а¬а Јз халєын ыстыє ниетпен жЎне шынайы сЇйетін еді, сондыєтан романны¦ со¦ы кЈп азап шеккен Отаныны¦ та¬дыры Їшін шексіз єамыєєан Кене ханны¦ трагедиясымен аяєталатыны кЈ¦іл аударады.

«…Досєожа аєын шыдай алмай, домбырасын єа¬ып-єа¬ып жіберіп, кЈзі¦дегі жасын іркіп алды да, єарлыєєан дауыспен жыр то¬ытып єоя берді:

јалды¦ деп єайран елім, ке¦ єонысым,

јамы¬ып тµрды Кене жµртын ойлап.

Кене хан енді кЈшті «я, єµдайлап!»

Тµр¬ан со¦ хан єамы¬ып, ел жабы¬ып

Досєожа тол¬ай берді кегін єайрап…»

ИЎ, јµдай Ўрєашанда бізге шексіз єайырымды болды деп бЇгінгі кЇні єайта-єайта айта аламыз! Ол шынымен бізді¦ халєымыз¬а деген ¤зіні¦ раєымдылы¬ын жЎне сЇйіспеншілігін кЈрсетті: кішкентай сЎбилердей єолымыздан жетелеп јµдай бізді ¬асырлар єара тЇнегінен, же¦е алмастай кЈрінетін ¬асырлар азабынан бЇгіндегі та¦ жары¬ына шы¬арды: шын мЎнінде «Нµр келді… јарবылыє кетіп, аєиєат Нµры жарєырай бастады!»