Цераз Ла-Манш, па Iрландскiм моры, цераз Атлантыку спяшалiся да нас на дапамогу караблi, гружаныя зернем, хлебам i мясам. Здавалася, усе судны свету iмкнулiся да Лондана. Пра ўсё гэта я не помню нiчога. Я не вытрымаў выпрабавання, i мой розум памутнеў. Апрытомнеў я ў доме нейкiх добрых людзей, якiя падабралi мяне на трэцi дзень; я вандраваў па вулiцах Сент-Джонс-Вуда, поўны адчаю, крычаў i плакаў. Яны расказалi мне, што я нараспеў выкрыкваў бессэнсоўныя словы: "Апошнi чалавек, якi застаўся жывы, ура! Апошнi чалавек, якi застаўся жывы".

Абцяжараныя сваiмi клопатамi, гэтыя людзi (я не магу назваць iх iмёны, хоць i вельмi хацеў бы выказаць iм сваю падзяку) усё-такi не кiнулi мяне на волю лёсу, прыюцiлi ў сябе i аказалi мне патрэбную дапамогу.

Магчыма, яны даведалiся што-нiшто аб маiх прыгодах на працягу тых дзён, калi я ляжаў без памяцi. Калi я апрытомнеў, яны асцярожна расказалi мне ўсе, што ведалi пра Лезерхэд. Праз два днi пасля таго, як я трапiў у пастку ў развалiнах дома, Лезерхэд быў знiшчаны разам з усiмi жыхарамi адным марсiянiнам. Ён зраўнаваў горад з зямлёю без усялякай прычыны, - так хлапчук разбурае мурашнiк.

Я быў адзiнокi, i яны ўважлiва мяне даглядалi. Я быў адзiнокi i гаротны, i яны гаравалi разам са мною. Пасля свайго выздараўлення я прабыў у iх яшчэ чатыры днi. Увесь час я хацеў (i гэта хаценне ўсё мацнела i мацнела) зiрнуць яшчэ раз на тое, што засталося ад былога жыцця, якое здавалася мне такiм шчаслiвым i светлым. Гэта было бязрадаснае жаданне справiць трызну па сваiм мiнулым. Яны адгаворвалi мяне. Яны з усяе сiлы старалiся прымусiць мяне адмовiцца ад гэтай iдэi. Але я не мог больш змагацца з гэтым непераадольным жаданнем; паабяцаўшы вярнуцца да iх, я са слязьмi на вачах развiтаўся са сваiмi новымi сябрамi i падаўся вулiцамi, якiя яшчэ нядаўна былi такiмi цёмнымi i пустымi.

Цяпер вулiцы сталi людныя, дзе-нiдзе нават былi адчынены магазiны, я заўважыў фантан, з якога бiла вада.

Я помню, наколькi дзiўным i яркiм здаваўся мне дзень, калi я маркотным паломнiкам адправiўся да маленькага домiка на Ўокiнгу; вакол кiпела адноўленае жыццё. Паўсюль было так многа народу, актыўнага, чыннага, i не верылася, што загiнула столькi жыхароў. Потым я заўважыў, што твары сустрэчных жоўтыя, валасы растрапаныя, шырока расплюшчаныя вочы блiшчаць лiхаманкава i амаль усе яны апрануты ў лахманы. Твары iх былi то радасна-бадзёрыя, то дзiўна засяроджаныя. Калi б не гэтыя вочы, то лонданцаў можна было лiчыць за натоўп валацужнiкаў. Ва ўсiх прыходах давалi дармовы хлеб, дасланы французскiм урадам. Многiя з ацалелых коней былi настолькi худыя, што з-пад скуры вытыркалi рэбры. На ўсiх вуглах стаялi змардаваныя канстэблi з белымi значкамi. Слядоў разбурэння, прычыненых марсiянамi, я амаль не заўважыў, пакуль не дайшоў да Велiнгтон-стрыт, дзе чырвоная трава яшчэ ўзбiралася па апорах моста Ватэрлоо. Каля моста я заўважыў лiст паперы, прыколаты сучком да густога зараснiку чырвонай травы, - цiкавы гратэск таго незвычайнага часу. Гэта была аб'ява першай адноўленай газеты "Дэйлi мейл". Я даў за газету пачарнелы шылiнг, якi толькi i меў у кiшэнi. Газета была ўся з прабеламi. На месцы аб'яў на апошнiм лiсце наборшчык, якi выпусцiў газету прыватным чынам, набраў прачулы зварот да чытача. Я не даведаўся нiчога новага, акрамя таго, што агляд механiзмаў марсiянаў на працягу тыдня ўжо даў цiкавыя вынiкi. Памiж iншым, паведамлялася (тады я не паверыў гэтаму), што "тайна паветраплавання" раскрыта. Каля вакзала Ватэрлоо стаялi тры гатовыя да адпраўкi цягнiкi. Наплыў народу, дарэчы, ўжо аслабеў. Пасажыраў было няшмат, ды i я не меў такога настрою, каб заводзiць выпадковую размову. Я адзiн заняў цэлае купэ, скрыжаваў рукi i абыякава глядзеў на асветленыя сонцам карцiны страшэннага спусташэння, якiя мiльгалi за вокнамi. Адразу пасля вакзала цягнiк перайшоў на часовыя рэйкi; абапал палатна чарнелi развалiны дамоў. Да Клэпхемскай вузлавой станцыi Лондан быў засыпаны чорным пылам, якi ўсё яшчэ не знiк, нягледзячы на два вельмi дажджлiвыя днi. Каля Клэпхема на пашкоджаным палатне разам з землякопамi працавалi сотнi пакiнутых без работы клеркаў i прыказчыкаў, i цягнiк перавялi на толькi што пакладзеныя часовыя рэйкi.

Наваколле было змрочнае, дзiўнае; асаблiва моцна пацярпеў Уiмблдон. Уотан дзякуючы сваiм уцалелым хваёвым лясам здаваўся менш разбураным. Уэндл, Моўл, нават маленькiя рэчачкi зараслi чырвонаю травою i здавалiся напоўненымi не то сырым мясам, не то накрышанай чырвонаю капустаю. Хваёвыя лясы Сэрэя былi занадта сухiя для чырвонай травы. За Ўiмблдонам на агародах вiднелiся кучы зямлi вакол шостага цылiндра. У сярэдзiне капалiся сапёры, а вакол стаялi цiкаўныя. На дрэўку развiваўся брытанскi сцяг, весела палошчучыся на ранiшнiм брызе. Агароды былi чырвоныя ад травы. Калола вочы гэтая чырвоная прастора, перасечаная пурпуровымi ценямi. Станавiлася лягчэй, калi погляд пераходзiў ад мёртва-шэрага i чырвонага колеру пярэдняга плану пейзажа на блакiтнавата-зялёныя таны ўсходнiх пагоркаў.

Каля станцыi Ўокiнг чыгуначны рух яшчэ не быў адноўлены; таму я выйшаў на станцыi Вайфлiт i накiраваўся к Мэйбэры мiма таго месца, дзе мы з артылерыстам размаўлялi з гусарамi, i таго месца, дзе я ў час буры ўбачыў марсiянiна. Мне было цiкава звярнуць убок i ўбачыць у чырвоным зараснiку сваю перакуленую i разбiтую цялежку побач з пабялелым, абгрызеным конскiм шкiлетам. Я спынiўся i агледзеў гэтыя астанкi...

Потым я прайшоўся сасновым лесам; зараснiк чырвонай травы дзе-нiдзе даставаў мне да вушэй; труп гаспадара "Плямiстага сабакi", магчыма, ужо пахавалi: я нiдзе яго не заўважыў. Мiнуўшы ваенны каледж, я ўбачыў свой дом. Нейкi чалавек, што стаяў на парозе свайго катэджа, паклiкаў мяне, назваўшы маё iмя, калi я праходзiў мiма.

Я зiрнуў на свой дом з цьмянай надзеяй, якая тады ж i патухла. Замок быў сарваны, i дзверы адчынялiся i зачынялiся ветрам.

Тое акно майго кабiнета, з якога мы з артылерыстам глядзелi тады на досвiтку, было расчынена, занавескi матлялiся. З таго часу нiхто не зачыняў вакна. Зламаныя кусты засталiся такiмi ж, як у дзень маiх уцёкаў, амаль чатыры тыднi назад. Я ўвайшоў у дом, ён быў пусты. Ходнiк на лесвiцы быў згамтаны i пацямнеў у тым месцы, дзе я сядзеў, прамоклы да касцей пад навальнiцай той ноччу, калi здарылася катастрофа. На лесвiцы засталiся брудныя сляды.

Я пайшоў па гэтых слядах у свой кабiнет; на пiсьмовым стале ўсё яшчэ ляжаў пад салянiтавым прэс-пап'е спiсаны аркуш паперы, якую я пакiнуў у той дзень, калi адкрыўся першы цылiндр. Я пастаяў, перачытваючы свой незакончаны артыкул пра развiццё маральнасцi ў сувязi з агульным працэсам цывiлiзацыi. "Магчыма, што праз дзвесце гадоў, - пiсаў я, - настане..." Прарочая фраза засталася недапiсанай.

Я ўспомнiў, што нiяк не мог засяродзiцца той ранiцай, i, кiнуўшы пiсанiну, пайшоў купiць нумар "Дэйлi кронiкл" у хлопчыка-газетчыка. Помню, як я падышоў да садовых веснiчак i са здзiўленнем слухаў яго аповед пра "Людзей з Марса".

Я сышоў унiз у сталовую i там убачыў баранiну i хлеб (ужо сапсаваныя), перакуленую пiўную бутэльку. Усё было так, як мы з артылерыстам пакiнулi. Мой дом быў пусты. Я ўсвядомiў усю неразумнасць таемнай надзеi, якую выношваў так доўга. I раптам звонку раздаўся нейчы голас:

- Гэта бескарысна. Дом бязлюдны. Тут, па крайняй меры, дзесяць дзён нiкога не было. Не мучце сябе дарэмна. Вы выратавалiся адны...

Я аслупянеў. Цi не я выказаў услых свае думкi? Я павярнуўся... Балконныя дзверы былi адчынены насцеж. Я ступiў туды i выглянуў.

У садзе, здзiўленыя i напалоханыя не менш, чым я, стаялi мой стрыечны брат i мая жонка, бледная, без слёз. Яна толькi слаба войкнула.

- Я прыйшла, - прамармытала яна, - я знала... я знала...

Яна схапiлася рукамi за горла i пахiснулася. Я кiнуўся да яе i падняў яе на руках.

Х

ЭПIЛОГ

Цяпер, у канцы майго аповеду, мне застаецца толькi пашкадаваць аб тым, як мала я магу садзейнiчаць вырашэнню многiх спрэчных пытанняў. У гэтых адносiнах мяне, безумоўна, будуць строга крытыкаваць. Мая спецыяльнасць абстрактная фiласофiя. Маё знаёмства з параўнальнай фiзiялогiяй абмяжоўваецца адною цi дзвюма кнiгамi, але мне здаецца, што меркаванне Карвера аб прычынах хуткай смерцi марсiянаў настолькi праўдзiвае, што яго можна прыняць як даказанае. Я ўжо яго падаў вам у сваёй аповесцi.