Уладзiмiр Арлоў

Апэрацыя "Прусакi"

Сёмыя ўгодкi сьмерцi Ларысы Генiюш

Яшчэ й цяпер у зiмовую ранiцу, у тыя колькi хвiлiнаў сьцiшанага йснаваньня памiж яваю й сном, я магу зьнячэўку ўсьцешана падумаць: перад Калядамi паеду да Бабулi.

Так мы называлi яе мiж сабою ў гаворках, у лiстох i ў тэлефонных перамовах - зь любасьцю, а таксама (уважаючы на "товарища майора") з асьцярогаю. Зрэшты, мяркую, "товарнищ майор" цудоўна ведаў, што Бабуля - гэта Ларыса Антонаўна Генiюш.

Мо калi-небудзь я напiшу пра ўсё гэта больш падрабязна. Пра тое, як мы зь Сержуком Сокалавым грэлiся пасьля марознае дарогi ля печкi, i Бабуля, што кагадзе ўзрадавана называла нас "сакалянятамi i арлянятамi", раптам нядобра блiснула вачыма. "А хто вас, хлопчыкi, да мяне прыслаў?" Пра бандэролькi зь лекамi для ейнага хворага сэрца, якiя па два месяцы йшлi з Наваполацку ў Зэльву. Пра тое, як пасадзiўшы нас за шчодры стол, яна падымала кiлiшак са сваiм улюбёным цытрынавым лiкёрам i, зьвяртаючыся непасрэдна да электраразэткi, казала: "Выпьем за нашего дорогого Леонида Ильича!" Пра тое, як праз колькi хвiлiнаў пасьля прыезду гасьцей у хаце неадменна зьяўлялася ўвiшная мэдсястрычка, якая рабiла Ларысе Антонаўне ўколы тых самых (дай Бог!) лекаў i якую ў гэты дзень ужо марна чакалi ўсе астатнiя зэльвенскiя хворыя, бо мэдсястрычка добра разумела, якi адказны ўчастак работы даручылi ёй таварышы.

Калi-небудзь я, вiдаць, напiшу, як зьневажалi яе зэльвенскiя настаўнiкi. Як яна дасылала лiсты Машэраву i якiя атрымлiвала адказы. Як угаворвалi яе прыняць савецкае грамадзянства, а яна ўпарта хацела заставацца грамадзянкаю Беларускае Народнае Рэспублiкi. Як, пахаваўшы мужа, яна жыла са сваiм сабачкам Жуком у абторканай мiкрафонамi i абкружанай сьцяной падазронасьцi й нянавiсьцi хаце. "Нi адзiн народ так не прынiжаў сваiх паэтаў, сваiх жанчын", - напiсала яна ва ўспамiнах.

Калi-небудзь я распавяду, кiм была яна для нас у тыя гады.

Сёньня ж найперш прыгадваецца iншае: складзеныя на грудзях васковыя рукi, увачавiдкi сьсiвелы ад гора Жук ля труны з гаспадыняю, твары Зянона Пазьняка, мастака Яўгена Кулiка, гiсторыка Мiхася Чарняўскага, якi за год да гэтага, шмат чым рызыкуючы, вывез з Зэльвы Бабулiну "Споведзь", што цяпер друкуе часопiс "Маладосць"...

У краiне незалежнай, дэмакратычнай i культурнай разьвiтаньне з адной з найталенавiцейшых яе паэтак сталася б днямi народнага смутку. У нас, у Беларусi, гэтая журботная падзея прайшла непрыкметна, бо амаль нiхто проста ня ведаў нi пра паэтку, нi пра яе сьмерць, а калi б i ведаў, дык большасьцi ўсё адно было б "да лiхтара". Ну, а што тычыцца беларускай iнтэлiгенцыi, дык яе ў тыя красавiцкiя i, дарэчы, выхадныя днi апанавала пошасьць раптоўных хваробаў, сумеры якой можна параўнаць хiба што з колькасьцю тэрмiновых камандзiровак, маршруты якiх пралеглi дужа далёка ад Зэльвы.

Тым часам там, дзе трэба, выпiсвалi камандзiроўкi менавiта ў Зэльву. I ўсё-ткi на кожнага, хто прыехаў хаваць Паэтку, прыпала, здаецца, ня больш, чым па двое падсуседзяў. Далiбог, гэта былi неблагiя суадносiны, i няхай выбачаюць тыя, каго я не ўзгадаю.

З Наваполацку прыехаў iнжынэр Вiнцэсь Мудроў, зь Менску - археолягi Iгар Чарняўскi й Валеры Шаблюк, а таксама дырэктар акадэмiчнага Музэю старажытнабеларускае культуры Вольга Церашчатава з каляжанкамi. Вянок ад Саюза пiсьменьнiкаў Беларусi прывезьлi Вольга Iпатава й Адам Мальдзiс. З Гораднi прыехала Данута Бiчэль зь сябрамi, з Жлобiна - былы лягернiк Мiкола Канаш, якога мы зь Вiнцэсем (даруйце нам, Мiкола Iмполевiч) прынялi ў цягнiку за чалавека з канторы.

Сапраўдныя ж людзi ў цывiльным прыбылi на машынах зь менскiмi, гарадзенскiмi й берасьцейскiмi нумарамi. Яны няўтомна шпацыравалi па вулiцы, хадзiлi пад вокнамi, згуртаваным натоўпам стаялi ў часе адпяваньня нябожчыцы ў царкве, перапiсвалi зьвесткi аб прыежджых у зэльвенскiм гатэльчыку. Ня ведаю, чаго ў падсуседзкiх позiрках было болей: удзячнасьцi да нас, "недобитых националистов", што неяк пацьвярджалi неабходнасьць iхняга йснаваньня i дапамагалi атрымлiваць новыя званьнi i ўзнагароды, гэтае ўдзячнасьцi, або прыкрасьцi, што "главная националистка" i тут нашкодзiла: памерла акурат так, каб у iх прапалi выхадныя.

Далiкатнасьць падсуседзяў ня ведала межаў. Калi сын Ларысы Антонаўны, беластоцкi лiтаратар Юрка Генiюш прыцiшана чытаў мне зь сябрамi на ганку свой верш "Чаму я чорны, мама?", двое ў цывiльным падышлi да яго амаль усутыч i сталi за плячыма. Хацелi закруцiць "выкормышу" рукi й кiнуць у варанок? У аднаго зь iхнiх калегаў, нястомнага фатографа з партрэтным аб'ектывам, Вольга Iпатава запыталася, якi орган друку ён прадстаўляе, i той замест адказу шчоўкнуў i яе.

Цiкава, як называлася ў iх тая апэрацыя? "Крыж"? Цi мо якая-небудзь "Незабудка"? Цi "Прусакi", як назваў бы яе я сам? Але як бы яна нi звалася, увесь плян ейным кiраўнiкам выканаць не ўдалося: спробы ўгаварыць цi змусiць везьцi труну й вялiкi драўляны крыж на машыне былi марныя. Увесь няблiзкi шлях да зэльвенскiх кладоў труну несьлi на руках. Сьледам iшла ўся Зэльва. Бел-чырвона-белых сьцягоў не было. Да iх мы тады яшчэ не дарасьлi.

Над сьвежаю магiлай я прачытаў напiсаны на сьмерць паэткi верш Сержука Сокалава, якi яшчэ не пiсаў песень i ня меў у прозьвiшчы ваярскага прыдомку, але Воюшам ужо быў.

Гучала лера мiлагучным ранкам,

Каб сьпевам вольнай Бацькаўшчыны стаць,

Каб Вашы песьнi вечная Зэльвянка

Магла вякамi голасна пяяць.

Вясновы вецер сьлёзы нам астудзiць,

I зубы сьцяць шчэ прыйдзецца ня раз,

Каб голасна сказаць на поўны грудзi:

Над памяцьцю ня мае ўлады час.

Пасьля нягод, чужыны, ператрусак,

Пасьля таго, пра што маўчаць гады,

Вы здолелi мiж iншых беларусак

Застацца Беларускай назаўжды.

7 красавiка 1990 г.